આપણી ગઈકાલની આદતોમાં કંઈક ખાસ હતું. આપણે લોકોને મળતા હતા. ખાસ્સી ચર્ચાઓ કરતા હતા. માત્ર સ્ક્રીનમાં નહીં, એકમેકમાં ખોવાઈ જતા હતા. બધું પાછું આવી શકે ખરું?

ઓવર ધ ટોપ ઓટીટી પ્લેટફોર્મ્સ શું આવ્યાં કે કોણ જાણે કેટલી બાબતો ઘેરઘેર બદલાઈ ગઈ છે. સૌથી મોટું પરિવર્તન આવ્યું પારિવારિક વાતાવરણમાં, પરિવારજનોના એકમેક સાથેના સંવાદમાં. ટેલિવિઝને ઉપાડો લીધો ત્યારે પણ આવી સ્થિતિ નહોતી. ઇન ફેક્ટ, ટીવીનું, 1980ના દાયકાની શરૂઆતનું રાઉન્ડ પરિવારોને જોડનારું રાઉન્ડ હતું. રોજેરોજ નવ વાગ્યે અમુકતમુક સિરિયલ જોવા, રવિવારે થોકબંધ સિરિયલ્સ જોવા, ફિલ્મો જોવા, ફિલ્મી ગીતો (છાયાગીત, ચિત્રહાર) માણવા ઘરના સૌ સભ્યો એકસાથે ટીવી સામે ચોંટી જતા. ટીવી ક્યારેય પર્સનલ એન્ટરટેઇનમેન્ટ ગેજેટ નહોતું. છેક હમણાં સુધી કે જ્યાં સુધી ઓટીટી આવ્યું નહોતું. જરા ઊંડા પહોંચીએ.

એક સમયે વૈભવ ગણાતી નેટફ્લિક્સ, પ્રાઇમ વિડિયો, ડિઝની+ હોટસ્ટાર અને જિયો સિનેમા (હવે આ છેલ્લી બે એક થઈ ગઈ છે) જેવી ઓટીટી સેવાઓ સૌની જરૂરિયાત બની છે. પારિવારિક તો ઠીક, અંગત ધોરણે જરૂરિયાત બની છે. જેને જ્યારે જે જોવું હોય એ જોવાની સગવડ આ પ્લેટફોર્મ્સે કરી આપી છે. પરંપરાગત ટેલિવિઝન અને સિનેમા કરતાં આ આખી વાત જુદી છે. ડિજિટલ સ્ટ્રીમિંગે દર્શકોની આદતો બદલી નાખી છે. ભારત અને વિશ્વભરમાં પરિવારિક વાતાવરણને એની અવળી અસર પડી છે. 

આપણી ભાષામાં કોઈ દમદાર ઓટીટી પ્લેટફોર્મ રહ્યું નથી. જ્યાં મફતમાં ગુણવત્તાસભર શોઝ માણી શકાય એવાં ઓટીટી પ્લેટફોર્મ્સ ઓછાં થઈ રહ્યાં છે. આગળ હજી ઓછાં થશે. એક નજર ઓટીટીની બદલાતી દુનિયા પર

થોડા મહિના જવા દો. ઓટીટી પર હાલમાં જે વેરીએશન્સ છે, સસ્તાઈ છે, વગર જાહેરાતે મનોરંજન માણવાની મોજ છે એ બધાંમાં કપાત મુકાવાની છે. આમ તો એની શરૂઆત ક્યારની થઈ ગઈ છે. બસ, સમય સાથે એનું પ્રમાણ વધતું જવાનું છે. શાને એની વાત કરીએ. 

અત્યાર સુધી જિયો સિનેમા અને હોટસ્ટાર અલગ અલગ જણસ હતાં, પ્લેટફોર્મ્સ હતાં. પ્રાઇમ વિડિયો એને એમએક્સ પ્લેયર પણ અલગ હતાં. હવે આ બબ્બે પ્લેટફોર્મ્સના એકીકરણથી બજારમાં બે પ્લેટફોર્મ્સની બાદબાકી થઈ ગઈ છે. એમાનું એક તો સાવ મફત હતું અને હજી, સદનસીબે છે. પણ એમએક્સ પ્લેયર કાયમ માટે મફત રહેશે ખરું? કશુંક હેવાય નહીં. 

આ મહિનાથી પ્રાઇમ વિડિયો વળી નવો નિયમ લાવી રહ્યું છે. એ છે લવાજમ ધારકોએ પણ વગર જાહેરાતે મનોરંજન માણવા વધારાનાં ફદિયાં ચૂકવવાનાં રહેશે. કાં તો મહિને રૂ. 129 અથા વરસના રૂ. 699. આ રૂપિયા સબસ્ક્રાઇબરે પહેલેથી લવાજમપેટે રૂ. 1,499 ભર્યા હોય એનાથી વેગળા છે. હવે વિચાર કરો. એક તરફ શેમારૂ મી જેવું પ્લેટફોર્મ છે જ્યાં બે હજારમાં એક રૂપિયો ઓછો ભરીને બબ્બે વરસ મનોરંજન માણી શકાય છે અને બીજી તરફ પ્રાઇમ વિડિયો છે જેને વરસના રૂ. 2000થી વધુની રકમ ખપે છે. 

જાહેરાતોના ટેકે ચાલનારાં, એમએક્સ પ્લેયર જેવાં પ્લેટફોર્મ્સથી પહેલાં સબસ્ક્રિપ્શન બેઝ્ડ પ્લેટફોર્મ્સ અલગ હતાં. હવે આ હંધાયને સબસ્ક્રિપ્શ ફી પણ ખપે છે અને જાહેરાતમાંથી પણ આવક રળવી છે. ખરેખર તો એ અંચઈ ના કહેવાય? ઝીફાઇવ જેવું પ્લેટફોર્મ પણ લવાજમ લીધા પછી પણ ફિલ્મો અને શોઝ વચ્ચે પહેલેથી જાહેરાતો બતાવતું રહ્યું છે. હવે આ કામ લગભગ બધાં પ્લેટફોર્મ્સ કરવાનાં છે. કદાચ એકમાત્ર નેટફ્લિક્સને છોડીને?

વાત એ પણ નોંધવી રહી કે હવે તાકાતવાળાં ઓટીટી પ્લેટફોર્મ્સ ઓછાં રહ્યાં છે. ગણીને પાંચ. એમાં પણ સૌથી ટાઢું સોની લિવ છે. એની પાસે આમ પણ પીરસવા માટે નવી સામગ્રી હવે ઓછી છે કારણ અન્ય પ્લેટફોર્મ્સની જેમ એ જીવ પર આવીને શોઝ વગેરેનું નિર્માણ નથી કરી રહ્યું. નજીકના ભૂતકાળમાં ઝી અને સોનીનું એકીકરણ થવાનું હતું એ પણ યાદ રાખો. કહેવાનું તાત્પર્ય કે સોની લિવ મેદાનમાં લાંબું ટકે એ ઇચ્છનીય છે પણ આ ઉદ્યોગમાં કશું કહેવાય નહીં. 

ફિલ્મ મધ્યમ કે ઉચ્ચ અભ્યાસ પામેલાનું મનોરંજનનું માધ્યમ છે. શોર્ટ્સ છે ઓછું શિક્ષણ પામનારાનું મનોરંજન. કોઈ ઊંચું ભણેલો આ વાંચીને ભવાં તાણી શકે પણ વાતને સમજો તો એમાં દમ છે 

ચીનનું મીડિયા એના સત્તાધીશોના લોખંડી પંજા નીચે કામ કરે છે. ચીની અખબારો કે સામયિકો જો વાંચો તો એમાં એવી કોઈ સ્ટોરી નહીં જ જોવા મળે જેમાં ચીન કે એના સત્તાધીશ, જેના મુખિયા શી જિનપિંગ છે, એમને ઉતારી પાડવામાં આવ્યા હોય. 

એવા ચીની અખબારમાં આપણે જેને ફીચર સ્ટોરી કે વિચારમંથનનું લખાણ પણ ઓછું મળે. અથવા મળે તો ચીની વખાણના વઘારવાળું જ. એવામાં એક સરસ લખાણ એક ચીની અખબારમાં વાંચવા મળ્યું. એમાં મુખ્ય મુદ્દો હતો ફિલ્મ નામના મનોરંજનનું પર્સનલાઇઝેશન અને છતાં, એના વિકાસની છૂપી અને વણદીઠી તાકાત. 

“થિયેટરમાં રિલીઝ થતી ફિલ્મોની કમઠાણ એ થઈ છે કે એના બિઝનેસ મૉડેલમાં જ મોટી ખામી સર્જાઈ છે. કારણ, નિર્માતાઓ દર્શકો પાસે એ ફિલ્મ જોવા માટે પૈસા ખર્ચીને ટિકિટ ખરીદવાની અપેક્ષા સેવે છે જેના માટે એમણે ઓલરેડી દામ ચૂકવી દીધા છે. દર્શકે એ દામ ચૂકવ્યો છે ઓટીટી પ્લેટફોર્મ્સનું લવાજમ ભરીને. એ જાણે જ છે કે આ ફિલ્મ મને જોવા મળવાની જ છે, ઘેરબેઠા, ઓટીટી પર, આઠ અઠવાડિયાં પછી…”

આ નિરીક્ષણ છે વિચક્ષણ, બુદ્ધિમાન અને વિચારવંત આમિર ખાનનું. સોએ સો ટકા સચોટ.

ફિલ્મ ઉદ્યોગના હાલના ‘બિઝનેસ મૉડેલ’ની કરમ કઠણાઈને આનાથી સારી કોઈ રીતે વર્ણવી શકાય તેમ નથી. ખાસ તો ત્યારે કે જ્યારે લગભગ નિર્માતાઓ એ ભૂલી જ ગયા લાગે છે કે દર્શકોને થિયેટરમાં જ જેને જોવાનું મન થાય, કે ફરજ પડે, એવી ફિલ્મ આખરે બનાવવી તો કેવી રીતે બનાવવી?

2025ના પાંચ મહિના પૂરા થયા. બોલિવુડની એમાં સ્થિતિ કેવી રહી? જાન્યુઆરીમાં અગિયાર, ફેબ્રુઆરીમાં બાર, માર્ચમાં નવ, એપ્રિલમાં આઠ અને મેમાં અગિયાર ફિલ્મો આવી. કુલ પચાસ થઈ.

એમાંની આટલી ફિલ્મો તો સીધી ઓટીટીને ઘર બનાવી ગઈઃ ‘હિસાબ બરાબર’ (ઝીફાઇવ), ‘સ્વીટ ડ્રીમ્સ’ (ડિઝની પ્લસ હોટસ્ટાર) ‘ધ સ્ટોરીટેલર’ (ડિઝની પ્લસ હોટસ્ટાર), ‘મિસીસ’ (ઝીફાઇવ), ‘ધ મહેતા બોય્ઝ’ (પ્રાઇમ વિડિયો), ‘બોબી ઔર રિશી કી લવ સ્ટોરી’ (ડિઝની પ્લસ હોટસ્ટાર), ‘ધૂમધામ’ (નેટફ્લિક્સ), ‘કૌશલજીઝ વર્સીસ કૌશલ’ (ડિઝની પ્લસ હોટસ્ટાર), ‘દિલ દોસ્તી ઔર ડોગ્ઝ’  (જિયો હોટસ્ટાર), ‘નાદાનિયાં’ (નેટફ્લિક્સ), ‘બી હૅપી’ (પ્રાઇમ વિડિયો), ‘અચારી બા’  (જિયો હોટસ્ટાર), ‘છોરી ટુ’ (પ્રાઇમ વિડિયો), ‘લોગઆઉટ’ (ઝિફાઇવ), ‘જ્વેલ થીફ’ (નેટફ્લિક્સ) અને ‘કોસ્ટાવ’ (ઝીફાઇવ). કુલ 16 થઈ.

મુદ્દે, દર ત્રીજી ફ્રેશમફ્રેશ ફિલ્મની તો થિયેટરમાં રજૂઆત થઈ જ નહીં. રહી બાકીની બે તૃતિઆંશ ફિલ્મો. એમાંની 13 કે 14 એવી કે જેને થિયેટરમાં જઈને જોવાનો વિચાર દર્શક તો ઠીક, ફિલ્મ સાથે સંકળાયેલા લોકોના આપ્તજનોએ પણ ભૂલમાં જ કે વિવેકમાં જ કર્યો હશે. હવે રહી ગઈ વીસેક ફિલ્મો. એમાંની સુપર ડુપર હિટ એક જ, ‘છાવા’. ઠીકઠીક નફો રળનારી એક જ, ‘રેઇડ ટુ’. વખણાવા છતાં પર્યાપ્ત નહીં કમાઈ શકનારી ફિલ્મ એટલે ‘કેસરી ચેપ્ટર ટુ’ અને કંઈક અંશે, ‘ફતેહ’. બાકીની તમામ ફિલ્મો, સલમાનની હોય કે અક્ષયની કે જોન અબ્રાહમની કે હિમેશ રેશમિયાની, પાણીમાં બેસી ગઈ.

બોલિવુડ અને ઓટીટી વચ્ચેની નિત્ય ખેંચતાણમાં હાલમાં એક એવું પ્રકરણ ઉમેરાયું છે જેની કોઈએ કલ્પના કરી નહોતી. એનું કારણ છે હાલના સૌથી સફળ અને, સફળતાને કારણે કંઈક અંશે ગુમાનમાં રાચી રહેલા, નિર્માતા દિનેશ વિજનની લેટેસ્ટ ફિલ્મ, ‘ભૂલ ચૂક માફ.’ કરણ શર્મા દિગ્દર્શિત આ ફિલ્મ ઓરિજિનલી મોટા પડદે જ આવવાની હતી. તડામાર તૈયારીઓ થઈ ગઈ હતી. એના મુખ્ય એક્ઝિબિટરને નાતે પીવીઆર આઇનોક્સે ભારે પ્રમોશન્સ પણ શરૂ કરી દીધાં હતાં. એવામાં, બાવીસમી એપ્રિલે પહલગામ હુમલો થયો, ભારત અને પાકિસ્તાન યુદ્ધ કરવા સુધી પહોંચી ગયા અને પત્યું. ફિલ્મના મેકરને નાતે, દિનેશ વિજનની મેડોક ફિલ્મ્સે સહનિર્માતા એમેઝોન એમજીએમ સ્ટુડિયોઝ સાથે સંતલસ કરીને જાહેર કરી દીધું, “જાવા દ્યો ભાઈસા’બ, આપણે આ ફિલ્મ મોટા પડદે મૂકવી નથી. દેશનો સવાલ છે. આવા તંગ વાતાવરણમાં લોકોને સિનેમાઘરમાં ફિલ્મ જોવા આવવું પડે એ ના ચાલે. એટલે, આપણે ફિલ્મ સીધી મૂકી દો નાના પડદે, ઓટીટી પર.” તો આમ, નવમી મેએ મોટા પડદે આવનારી ફિલ્મ વાજતેગાજતે (કે દબાતા પગલે!) ઓટીટી પર મફતમાં જોઈ શકાશે એવી જાહેરાત થઈ ગઈ. 

બસ, આ નિર્ણયથી પીવીઆર ગિન્નાઈ અને લગભગ વાજબી, તાર્કિક કારણોસર જ. એણે ‘ભૂચૂમા’ના સર્જકો સામે અદાલતમાં ધા નાખી. ત્યાં જણાવ્યું કે અમે આ ફિલ્મના પ્રમોશનમાં લોહી રેડ્યું, રૂપિયા સાઠ કરોડ વેર્યા છે. આ તો અંચઈ થઈ અમારી સાથે. ના ના, આ ફિલ્મ તો પહેલાં મોટા પડદે જ આવવી જોઈએ, બસ. બોમ્બે હાઈ કોર્ટે મામલામાં પીવીઆરનો પક્ષ લીધો અને સ્પષ્ટ કર્યું કે નિર્માતાઓ આ ફિલ્મ કોઈ ઓટીટી પર, એની મોટા પડદે રજૂઆત થયાનાં આઠ અડવાડિયાં લગી, રજૂઆત કરી શકે નહીં. એ પછી બેઉ પક્ષ વચ્ચે અદાલત બહાર માંડવાળ થઈ. એમાં નક્કી થયું કે ‘ભૂચૂમા’ને પહેલાં સિનેમાઘરોમાં મૂકવી પણ, બે અઠવાડિયામાં રમતી કરી દેવાની ઓટીટી પર, પ્રાઇમ વિડિયો પર.