‘સ્ત્રી’ ફિલ્મે તો બધાંના ભુક્કા કાઢી નાખ્યા. બોલિવુડની એ સૌથી સફળ ફિલ્મ સાબિત થઈ છે. કેમ કરતા? પહેલું અને સૌથી વજનદાર કારણ એટલે ફિલ્મની ગુણવત્તા. ‘સ્ત્રી’માં એ બધું છે કે દર્શકનું દિલ જીતી શકે. બીજી વાત કે એ ચોખ્ખી ફિલ્મ હોવાથી સપરિવાર માણવાની મજા પડે છે. ‘એનિમલ’ જેવું નથી કે પરિવાર સાથે જોતા પડદે ચાલતાં દ્રશ્યોથી સંકોચ થાય. એ અલગ વાત કે એવા કોન્ટેન્ટ પછી પણ એ ફિલ્મ ખૂબ સફળ રહી. છતાં પ્રશ્ન છે કે ‘સ્ત્રી’ શા માટે બોક્સ ઓફિસ પર અકલ્પનીય રાજ કરી શકી?

એક કારણ, ભલે પ્રમાણમાં ઓછું મહત્વનું લાગે પણ છે મહત્વનું, એ કે ફિલ્મને રિલીઝ સમયે નડેલી થોડી સ્પર્ધા પછી એને મોકળું મેદાન મળ્યું. એટલું મોકળું કે હજી સુધી ફિલ્મને હચમચાવી શકે કે થિયેટર બહાર ફગાવી શકે એવી કોઈ ફિલ્મ આવી નથી. નજીકના ભવિષ્યમાં પણ નથી આવી રહી. આલિયા ભટ્ટવાળી ‘જિગરા’ અને રાજકુમાર રાવની ‘વિકી વિદ્યા કા વો વાલા વિડિયો’ રિલીઝ થાય ત્યાં સુધી બિગ સ્ક્રીન ઓપન છે. કોઈ અફલાતૂન ફિલ્મ જોવાની દર્શકને લગભગ તક મળવાની નથી. મુદ્દે, ‘સ્ત્રી’ને સમયસૂચકતા ફળી.

બીજી તરફ, કોવિડ અને પછી ઓટીટીએ દર્શકોને તડાકો પાડી દીધો હતો. મોટા ગજાના સ્ટાર્સની ફિલ્મો ત્યારે સીધી ઓટીટીની નાકલીટી તાણતી થઈ ગઈ હતી. પરિસ્થિતિ એ હદે ચિંતાજનક હતી કે ઘણા સ્ટાર્સ બોક્સ ઓફિસનો સામનો કરવો પડે એવી ફિલ્મ સાઇન કરવાથી અળગા થઈ ગયા હતા. રખેને ફિલ્મ ફ્લોપ જાય તો… ઇન ફેક્ટ, અત્યારે પણ બહુ પોસાવવા જેવો ફરક પડ્યો નથી. ઝીણી આંખે જોશો તો સમજાશે કે હજી હમણાં સુધી જેમની ફિલ્મો દર્શકોમાં ઉત્કંઠા જગાડતી હતી એવા ઘણા સ્ટાર્સ મોટા પડદાથી દૂર છે. અમુક તો ઓટીટી પણ અજમાવાને તૈયાર નથી.

બેઉનો તાળો મેળવીએ તો એક સત્ય સામે આવે છેઃ આપણી એન્ટરટેનમેન્ટ ઇન્ડસ્ટ્રી, ખાસ તો બોલિવુડ, એવા ત્રિભેટે છે જ્યાં એક તરફ ખીણ છે તો બીજી તરફ કૂવો.

ટેલિવિઝનની જેમ ઓટીટી પર પણ ક્રિકેટ થકી આધિપત્ય સ્થાપવા પ્લેટફોર્મ્સ મરણિયાં થયાં છે. એનાં ટેમ્પરરી તગડાં પરિણામ બેશક મળી રહ્યાં છે. લાંબા ગાળે જોકે આ રણનીતિ બિલકુલ ચાલવાની નથી

આઈપીએલ વખતે દર્શકને અલગ અલગ એન્ગલથી મેચ જોવાની સગવડ આપવામાં આવી હતી. ફાઇવ-જી અને ભવિષ્યમાં સિક્સ-જીને લીધે ઓટીટી સ્ટ્રીમિંગ સતત બહેતર થતું રહેવાનું છે

હતી એ બસ એક મેચ અને એને ઓટીટી પર જોવા ઉમટયા ચાર કરોડ ને ત્રીસ લાખ લોકો. દિવસ હતો ૧૪ ઓક્ટોબરનો. ટુર્નામેન્ટ હતી આઈસીસીની પુરુષોની હાલમાં જમાવટ કરી રહેલી ક્રિકેટ વર્લ્ડ કપની. એના એક અઠવાડિયા પહેલાં, આ ટુર્નામેન્ટની ભારત વિરુદ્ધ પાકિસ્તાનની મેચ વખતે ઓટીટી પર મેચ જોનારાની સંખ્યા હતી સાડાત્રણ કરોડની.

ડિઝની પ્લસ હોટસ્ટારે પાછલા નવેક મહિનાના ગાળામાં બે કરોડ જેટલા સબસ્ક્રાઇબર્સ ગુમાવ્યા હતા. એ પછી એણે સેટ કરેલા આ રેકોર્ડ્સ બહુ મહત્ત્વ રાખે છે. આ ઓટીટીએ સબસ્ક્રાઇબર્સ એટલે ગુમાવ્યા હતા કે જિયો સિનેમાએ ક્રિકેટના ગઢમાં પોતાના આગમનની છડી પોકારી હતી. આવતાવેંત એણે આઈપીએલ ટીટ્વેન્ટી ટુર્નામેન્ટ મફતમાં સ્ટ્રીમ કરી હતી. એમાં એવું ઝાડું માર્યું એણે કે ઓટીટીના વેપારમાં થાળે પડેલા અને થાળે પડવા મરણિયા થયેલા સૌ દિગ્મુઢ થઈ ગયા હતા.

ક્રિકેટના પ્રભાવની આ તાકાત છે. એક જમાનામાં ટેલિવિઝન પર પોતાનો ઝંડો ફરકાવવા સ્ટાર, સોની, ઝી વગેરેએ જે રણનીતિ અખત્યાર કરી હતી એ ડિટ્ટો હવે અજમાવવામાં આવી રહી છે ઓટીટી પર. જિયો સિનેમાના આગમન સુધી ક્રિકેટના ખેલ સાથે સંકળાયેલાં ઓટીટીનાં ગણિત લગભગ વેલ સેટ હતાં. જિયોએ બધાનાં ગણિત ઉપરતળે કરવાની શરૂઆત કરી. એમાં જ્યારે વર્લ્ડ કપ રમાતો હોય, ભારતમાં રમાતો હોય, અને ભારત કપ જીતવા હોટ ફેવરિટ હોય ત્યારે સિચ્યુએશન સંગીન પણ થાય છે અને નબળાં ઓટીટી પ્લેટફોર્મ્સ માટે ગંભીર પણ.
અત્યારે દર્શકોના દુકાળનો અનુભવ ડિઝની છોડીને બધાં ઓટીટી પ્લેટફોર્મ્સ કરી રહ્યાં છે. સમજો કે કોઈને રસ નથી ક્રિકેટ સિવાય કશું જોવામાં. એમાં વળી રોજેરોજ મેચ. રોજેરોજ રસાકસી. ટીવીની હાલત પણ જુદી નથી. સિરિયલ્સની, રિયાલિટી શોઝની ટીઆરપી ટાઢીબોળ પડી છે. રવિવાર, ૧૯ નવેમ્બરે જ્યાં સુધી ટુર્નામેન્ટની ફાઇનલ પતશે નહીં ત્યાં સુધી ઓટીટી માટે કપરાં ચઢાણ છે.

વાત એકલા ભારતની નથી. પાડોશી પાકિસ્તાનનો દાખલો લો. ત્યાં આ ટુર્નામેન્ટ ત્રણ ઓટીટી પ્લેટફોર્મ્સ પર મફતમાં સ્ટ્રીમ થઈ રહી છે. એ છે દારાઝ, તમાશા અને માયકો. ટપમેડ નામના અન્ય એક પ્લેટફોર્મ પર પણ આ ટુર્નામેન્ટ જોઈ શકાય છે પણ એ પેઇડ સવસ છે. એમાંની માયકો એપ મૂળ યુએઈની અને પાકિસ્તાનમાં નવીનવી શરૂ થઈ છે. ક્રિકેટના સ્ટ્રીમિંગે એને ફટાફટ વિકસવાની તક પૂરી પાડી છે. એટલી તગડી કે પાકિસ્તાનમાં એન્ટરટેઇનમેન્ટ પીરસતી અને ગૂગલ પ્લે પરથી સૌથી વધુ ડાઉનલોડ થનારી એપ્સમાં એ બીજા નંબરે પહોંચી ગઈ છે. એના સબસ્ક્રાઇબર્સ જોતજોતામાં પચાસ લાખના આંકડાને આંબી ગયા છે, જેમાંના વીસ લાખ તો આ ટુર્નામેન્ટ શરૂ થઈ ત્યારથી એને મળ્યા છે.

૨૦૧૯ અને ૨૦૨૩ વચ્ચે એક અધ્યાય સમાપ્ત થયો છે. સાથે શરૂઆત થઈ છે નવા પૂરું વળતર આપે એવા શોઝ માટે સજાગ થયા છે અધ્યાયની. ઓટીટી પ્લેટફોર્મ્સ પહેલાં પ્રસ્થાપિત થવા મરણિયા હતાં. હવે એ સૌ ખર્ચનું

ઓડિયો ફોરમેટમાં ઓટીટી લગાતાર પ્રગતિ સાધી રહ્યાં છે. મજાની વાત એ પણ કે વિદેશીઓ કરતાં ભારતીયો શ્રવણાનંદમાં વધુ રુચિ લઈ રહ્યા છે અને સમય પણ વધુ ખર્ચી રહ્યા છે

ઓટીટી એટલે શું? સામાન્ય જવાબ છેઃ કંઈક ગમતીલું જોવું. થોડો અલગ જવાબ છેઃ કંઈક સરસ સાંભળવું. ક્યારેક ઘરમાં ટેલિવિઝન અને રેડિયો સાથેનું ટેપ રેકોર્ડર, એમ બે અલગ સાધન હતાં. આ બે સાધનો દર્શન અને શ્રવણનો આનંદ પીરસનારાં ખેરખાં હતાં. સમય સાથે ઓડિયો ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટનું સ્થાન મોબાઇલ, કોમ્પ્યુટર, ટેલિવિઝને લીધું. પહેલાં એવું પણ હતું કે દર્શન એટલે કંઈક જોવા માટેના વિકલ્પો આટલા ધોધમાર વરસતા નહોતા. એટલે લોકો શ્રવણને પણ પ્રાધાન્ય આપતા. આજે તો માત્ર ગીત સાંભળવા પણ લોકો યુટ્યુબ પર પહોંચી જાય છે. ગીત હોય ઓડિયો ફોરમેટમાં. એની વચ્ચે ઓટીટી પર અનેક એપ્સે પોતપોતાનું સ્થાન બનાવ્યું, જેનો ઉદ્દેશ માત્ર શ્રવણાનંદનો છે. આવી એપ્સ ધીમી પણ મક્કમ ગતિએ આગેકૂચ કરી રહી છે.

ઓડિયો ઓટીટી પ્લેટફોર્મ્સ પણ વિડિયો જેટલાં અગત્યનાં છે. એમાં સાઉન્ડની ગુણવત્તા બહેતર મળે છે. એમાં સ્ટ્રીમિંંગ વખતે ઓછા ડેટાનો ખપ પડે છે. એના પર આંખો ખોડી રાખવાની ગરજ પડતી નથી. લવાજમ ભરીને અથવા અમુક કિસ્સામાં મફતમાં એમાં જાહેરાતોના આક્રમણ વિના નોન સ્ટોપ સંગીત માણી શકાય છે. ઓડિયો ઓટીટી માત્ર ગીત-સંગીત નહીં, બીજું ઘણું પીરસે છે. એટલે એમની મહત્તા વધી રહી છે. બેશક, ઓડિયો ઓટીટી ક્યારેય વિડિયો ઓટીટીનું સ્થાન લઈ શકે નહીં પણ એમ તો વિડિયો ઓટીટી પણ ઘણી વાતે ઓડિયો ઓટીટીની તોલે આવી શકે નહીં.

ઓડિયો ઓટીટીની સિચ્યુએશનની વાત કરીએ. પાછલાં ત્રણ વરસમાં આપણે ત્યાં એના વપરાશકર્તા વીસ-ત્રીસ કરોડ પહોંચ્યા છે! આંકડો મોટો છે. કોવિડકાળથી એના વિકાસની નક્કર શરૂઆત થઈ હતી જે આજ સુધી જારી છે.

ફિલ્મો કે સિરીઝ કરતાં વધારે રોકાણ છતાં ઓટીટી સ્પોર્ટ્સ ઇવેન્ટ્સ પાછળ દોડે છે. એના થકી હરીફો નવા દર્શકો અંકે કરવા તેઓ લડી રહ્યાં છે. ગણતરી એવી કે એકવાર દર્શકો ઓટીટી સાથે સંકળાય એટલે એમને મનોરંજનના બીજા વિકલ્પો તરફ વાળીને વિકસવું આસાન થાય છે

નજીકના ભૂતકાળની વાત છે. રિલાયન્સની કંપની વાયાકોમ ૧૮એ જિયો માટે રૂ. ૨૦,૫૦૦ કરોડ ચૂકવીને આઈપીએલ સ્ટ્રીમિંગના અધિકાર ખરીદ્યા હતા. પછી બીજા રૂ. ૪૫૦ કરોડ ચૂકવીને કંપનીએ ફૂટબોલ વર્લ્ડ કપના સ્ટ્રીમિંગના અધિકારો મેળવ્યા. એ ટુર્નામેન્ટ જિયો સિનેમા પર વિનામૂલ્યે સ્ટ્રીમ કરવામાં આવી. રમતગમતની શક્તિશાળી અને લોકપ્રિય ટુર્નામેન્ટ્સ માટે ચૂકવવામાં આવતી આવી રકમ ઘણાને ગંજાવર લાગી શકે છે. ૧૯૦૦ના દાયકામાં સેટેલાઇટ ચેનલ્સના આગમન સાથે પ્રસારણના અધિકારોની કિંમત કૂદકે ને ભૂસકે વધતી રહી છે. હવે ઓટીટી પ્લેટફોર્મ્સ ઉમેરાયાં એટલે વાત ક્યાંની ક્યાં પહોંચી છે. જિયોએ, રિલાયન્સની રણનીતિ અનુસાર આ ક્ષેત્રમાં પણ ધડાકા બોલાવ્યા છે. એકલું જિયો નહીં, અન્ય કંપનીઓ પણ સ્પોર્ટ્સ ટુર્નામેન્ટ્સના અધિકાર મેળવવાની કટ્ટર સ્પર્ધામાં છે. આ પણ, એમ કહીએ તો ચાલે, કે શરૂઆત છે.

૨૦૧૯ના ક્રિકેટ વર્લ્ડ કપને ઓનલાઇન જોનારા દર્શકોની સંખ્યા અઢી અબજથી વધારે હતી. ફીફાની મેચ ઓનલાઇન જોનારા દર્શકો ૧.૧૫ અબજથી વધુ હતા. હમણાં વિમેન પ્રીમિયર લીગ ચાલી રહી છે. વાયાકોમ ૧૮એ એના અધિકાર પણ પાંચ વરસ માટે મેળવ્યા. એ માટે કંપનીએ રૂ. ૯૫૧ કરોડ ચૂકવ્યા. એના દર્શકોની સંખ્યા પુરુષોની આઈપીએલ કે ફીફા જેટલી કદાચ ના થાય, પણ કંપનીનું રોકાણ લાંબા ગાળાનું છે. સવાલ એકઝાટકે કરોડો દર્શકોને ખેંચી લાવવાનો છે.

ફિલ્મ કે વેબ સિરીઝને એકઝાટકે કરોડોની સંખ્યામાં દર્શકો લાવી શકે નહીં. આવા વિકલ્પ ઓટીટીની પ્રગતિની એક બાજુ છે. સ્પોર્ટ્સ એની બીજી અને ગણતરીપૂર્વકની બાજુ છે. સ્પોર્ટ્સ ટુર્નામેન્ટ્સના સ્ટ્રીમિંગ અધિકારો મોંઘા પડે તો પણ ઓટીટી પ્લેટફોર્મ્સને એમાં સખત રસ પડે છે. એવું શા માટે એ જરા સમજી લઈએ.