ઓટીટી પ્લેટફોર્મ્સ સતત ગણાકાપ સ્પર્ધામાંથી પસાર થઈ રહ્યાં છે. ગમે તે ભોગે દર્શકોને જીતવા માટે તેમણે નાના પ્રકારના યત્નો કરવાના છે. ૨૦૨૩ અડધાથી વધુ પસાર થઈ ગયું છે ત્યારે એ જાણીએ કે કોણ કેટલા પાણીમાં છે

ઓટીટી પર આનંદ માણવા રિમોટ ઉઠાવ્યા લીધા પછી વ્યક્તિ કયા પ્લેટફોર્મ પર સૌથી પહેલાં પહોંચે છે એ અગત્યની બાબત છે. જે ઓટીટી પ્લેટફોર્મ મગજ પર છવાયેલું હોય એ અથવા જેના પર મનગમતો શો કે ફિલ્મ જોવાની તાલાવેલી થઈ રહી હોય એ તરફ વ્યક્તિ સૌપ્રથમ વળે છે. એ થઈ સામાન્ય માનસિકતા. એની સાથે અગત્યની બાબત છે કયું પ્લેટફોર્મ પોતાની બ્રાન્ડને મોટી કરવા સતત ધમપછાડા કરી રહ્યું છે. બ્રાન્ડિંગ, માર્કેટિંગ, ઓફર્સ વગેરે થકી પણ ઓટીટી પ્લેટફોર્મ પોતાની લીટી બીજા કરતાં લાંબી કરી શકે છે. આ બધું કરીને ૨૦૨૩માં એક અથવા બીજા રસ્તે કોણ, ક્યાં પહોંચ્યું છે એની વાત કરીએ.

જીઓ સિનેમાએ ક્રિકેટ અને ટેનિસની ટોપ ટુર્નામેન્ટ્સ ગજવે કરીને સ્પર્ધકોની ઊંઘ હરામ કરી છે. વળી, એમાંનું મોટા ભાગનું મફતમાં ઉપલબ્ધ હોવાથી અને જિયો મોબાઇલ આખા દેશમાં ઘર કરી ગયા હોવાથી એને એડવાન્ટેજ છે. પરિણામ એ છે કે હજી એક-દોઢ વરસ પહેલાં જેની કોઈ વિસાત નહોતી લેખાતી એવું આ પ્લેટફોર્મ અમુક પરિમાણોમાં દેશનું બીજા નંબરનું ઓટીટી પ્લેટફોર્મ બની ગયું છે. જિયોએ મફતમાં ફિલ્મો અને વેબ સિરીઝનો મારો પણ શરૂ કરી દીધો છે. ઉદ્દેશ એટલો કે જે દર્શકો આઈપીએલ વગેરેથી એની સાથે સંકળાયા એ પાછા ના ચાલ્યા જાય.

નવાઈની વાત એ પણ કે ક્રિકેટના રાઇટ્સ હાથમાંથી ચાલ્યા જવાને કારણે ડિઝની પ્લસ હોટસ્ટારને મોટો ફટકો પડવાની એક શક્યતા હતી. એવું થયું નથી. આ વરસે પણ એણે સારા શોઝથી પોતાની મહત્તા જાળવી રાખી છે. એના સૌથી વધુ જોવાયેલા શો (કે ફિલ્મો)માં ‘ધ નાઇટ મેનેજર’, ‘તાઝા ખબર’, ‘સાસ બહુ ઔર ફ્લેમિંગો’, ‘સિટી ઓફ ડ્રીમ્સ’, અને ‘પોપ કૌન’ આવે છે. એ અલગ વાત કે આ શોઝમાંથી બેમોઢે વખાણ કરવાં પડે એવો શો એક પણ નથી.

૨૦૨૩ના ફર્સ્ટ હાફના ટોપ શોઝમાં પ્રાઇમ વિડિયોના ‘ફર્ઝી’, ‘દહાડ’ અને ‘હેપી ફેમિલીઃ કંડિશન્સ અપ્લાય’ પણ આવે છે. ત્રણેય શો પ્રમાણમાં સારા છે. જોકે ‘ફર્ઝી’ માટે કહી શકાય કે જે ખાસિયતો એની પહેલાં આ પ્રકારના શોઝમાં આવી એનું એમાં પુનરાવર્તન થયું છે. શાહિદ કપૂર જેવા સ્ટારની હાજરી અને રાજ અને ડીકે જેવા મેકર્સનાં નામ સિરીઝ સાથે સંકળાયેલા હોવાથી દર્શકો એના તરફ ખેંચાયા. ડિટ્ટો એવું ‘દહાડ’ માટે કહી શકાય જેમાં સોનાક્ષી સિંહા છે. રહી વાત ‘હેપી ફેમિલી’ની, તો સાફસુથરા પારિવારિક શોઝની શ્રેણીમાં આવતો આ શો દર્શકોને આકર્ષે એ સ્વાભાવિક ગણાય.

મફતમાં ખાસ્સું મનોરંજન પીરસતું પ્લેટફોર્મ એમએક્સ પ્લેયર આ વરસે અત્યાર સુધીમાં ખાસ ઉકાળી શક્યું નથી. ‘આશ્રમ’ જેવી ગાજેલી સિરીઝે એને જે લીડ આપી હતી એ પાછી અંકે કરવા આ ઓટીટીએ ફરી એવું જ કંઈક પીરસવું પડશે. ‘આશ્રમ’ની નેક્સ્ટ સીઝન પણ એ કામ કરી શકે છે. દેશ અને દુનિયામાં એક સૌથી પાવરફુલ ગણાતું પ્લેટફોર્મ નેટફ્લિક્સ પણ વરસના પૂર્વાર્ધમાં એવો કોઈ શો કે ફિલ્મ આપી શક્યું નથી જેના માટે એ પોરસાઈ શકે.

ડબિંગ અને ઓટીટીએ ભેગાં મળીને કેટલીયે ભાષાની ફિલ્મો અને શોઝ સૌને જોવા માટે આસાન કરી દીધાં છે. તેલુગુ અને તામિલ ભાષાની બે એવી ફિલ્મોની આજે વાત કરીએ જે રિયલ એન્ટરટેઇનર છે

 અમુક મજાની ફિલ્મોનું સર્જન અણધારી અને અનપેક્ષિત રીતે થતું હોય છે. એવી એક ફિલ્મ ‘સિનેમા બાન્દી’ છે. આ તેલુગુ ફિલ્મ 2021માં નેટફ્લિક્સ પર આવી હતી. દર્શકોએ એને ભરપૂર માણી હતી. પ્રવીણને એ ફિલ્મ માટે એ વરસના સૌથી આશાસ્પદ નવોદિત ડિરેક્ટર તરીકે માન-અકરામ પણ મળ્યા હતા. ‘સિનેમા બાન્દી’ની વાર્તા  મજાની છે. પડદે પણ એ ખાસ્સી રોચક છે. ફિલ્મની વાત કરતા પહેલાં એ કેવી રીતે બની એ વિશે વાત કરવા જેવી છે.

સિનેમા બાઝાર નામની એક નિયમિત ઇવેન્ટ ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રીમાં થાય છે. એમાં ફિલ્મ બનાવવા આતુર લેખકો, ડિરેક્ટર્સ વગેરે પોતપોતાના આઇડિયાઝ લઈને જતા હોય છે. ઇન્ડસ્ટ્રીના પ્રસ્થાપિત મેકર્સ, પ્રોડ્યુસર્સ વગેરે પણ સિનેમા બાઝારમાં જોડાતા હોય છે. નવોદિતો અને અનુભવીઓ વચ્ચેના આ મિલનથી ઘણીવાર એવી ફિલ્મો આકાર લેતી હોય છે જે અન્યથા કદાચ ના બની હોત.

સિનેમા બાઝારની આવી જ એક ઇવેન્ટમાં પ્રવીણ કેન્દ્રાગુલા નામના આશાસ્પદ ડિરેક્ટર અને વસંત મરીનગન્તી નામના લેખક એકવાર ગયા હતા. ત્યાં એમનો ભેટો રાજ અને ડીકે સાથે થયો. ‘ફેમિલી મેન’ વેબ સિરીઝ સહિત વિવિધ સફળ ફિલ્મોના આ મેકર્સ સમક્ષ પ્રવીણ અને વસંતે એક ફિલ્મનો આઇડિયા રજૂ કર્યો. વાત સિમ્પલ હતી. નાનકડા કોઈ ગામમાં એક જણ રિક્શામાં એનો કેમેરા ભૂલી જાય છે. રિક્શાચાલકને કેમેરા મળે છે અને એના મિત્ર સાથે મળીને એ નક્કી કરે છે ફિલ્મ બનાવવાનું. કોન્સેપ્ટ જાણ્યા પછી રાજ અને ડીકેએ પ્રવીણ-વસંતને કહ્યું, “સરસ. સ્ક્રિપ્ટ લખો એ પછી જોઈએ.” સ્ક્રિપ્ટ લખવામાં આવી. રાજ અને ડીકેને એ ગમી ગઈ. એમણે પ્રવીણને કહ્યું, “હવે ફિલ્મ બનાવો.” પ્રવીણે ફિલ્મ શૂટ કરી. જીવનમાં એ પહેલીવાર ફિલ્મ બનાવી રહ્યા હતા. એમણે નાનકડા ગામમાં શૂટિંગ કરતા અમુક સ્થાનિકોને એમાં કલાકાર-કસબી તરીકે તક આપી. શૂટ થયા પછી ફિલ્મ રાજ-ડીકેને દેખાડવામાં આવી ત્યારે એક મોટી મુશ્કેલી એની લંબાઈની હતી. ફિલ્મ હતી ચાર કલાકની. આજના જમાનામાં કોણ ચાર કલાકની ફિલ્મ જોવાના? એને કાપીકાપીને છેવટે નેવુ મિનિટની ફિલ્મ ફાઇનલ કરવામાં આવી. એ પહોંચી દર્શકો સુધી.

 

વાત એ ન હોવી જોઈએ કે સાઉથની ફિલ્મોનો ડંકો વાગી રહ્યો છે. વાત એ હોવી જોઈએ કે બોલિવુડનો ઢોલ આગળ જતાં કેટલો બોદો થઈ શકે. ભવિષ્ય ચોખ્ખું છે. દેશમાં ફિલ્મોની મુખ્ય ભાષા હિન્દી રહેશે પણ, હાલના મુઠ્ઠીભર અને જળોની જેમ ઇન્ડસ્ટ્રીને વળગી રહેલા સર્જકોના હાથમાં એની કમાન રહેવાની નથી

કન્નડ ફિલ્મોનો સ્ટાર છે સુદીપ. થોડા દિવસ પહેલાં ભાઈએ બિનજરૂરી ટિપ્પણી કરી કે હિન્દી હવે આપણી રાષ્ટ્રીય ભાષા નથી રહી. અજય દેવગણે એના જવાબમાં સણસણતો સવાલ કર્યો, “અચ્છા?! તો તું તારી ફિલ્મોને હિન્દીમાં ડબ શાને કરે છે?”

આટલી અમથી બેઉની શાબ્દિક (કે ટ્વીટિક) આપલેમાં હિન્દી ભાષા નહીં, હિન્દી ફિલ્મો વર્સીસ દક્ષિણી ફિલ્મો વિશે ઘણું બધું કહેવાઈ ગયું. કારણ ગઈકાલ સુધી બોલિવુડની ફિલ્મોનો જે દબદબો દેશભરમાં હતો એના પર હવે રીતસર હાવી થઈ રહી છે દક્ષિણી ફિલ્મો. આંધ્ર પ્રદેશ, તામિલનાડુ, કર્ણાટક અને કેરળની ફિલ્મો વર્સીસ બોલિવુડની ફિલ્મોનો આવો મોરચો આ પહેલાં કદાચ ક્યારેય મંડાયો નહોતો. ઓવર ધ ટોપ એટલે ઓટીટી પ્લેટફોર્મ્સ, મલ્ટીપ્લેક્સિસ, ઇન્ટરનેટ વેબસાઇટ્સ વગેરેએ હિન્દી ફિલ્મોની જાણીતી અને બોલિવુડ સ્ટાર્સની માનીતી મોનોપોલી પર કચકચાવીને હથોડો માર્યો છે. અને, ફિલ્મી ભાષામાં કહીએ તો, આ તો માત્ર શરૂઆત છે, પિક્ચર તો અભી બાકી હૈ…

વિગતે કરીએ વાત.

ભારતમાં ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રીની શરૂઆત આ કળાના જન્મ પછી તરત અને ઝડપભેર થઈ. બહુભાષી હિંદુસ્તાનમાં ત્યારથી ફિલ્મોએ પાછા વળીને જોયું નથી. પરિણામે, સંખ્યાનો સવાલ છે ત્યાં સુધી વરસોથી આપણો દેશ વિશ્વમાં સૌથી વધુ ફિલ્મો બનાવતો દેશ છે. 2019માં (પછીનાં બે વરસ કોવિડે પાણી ફેરવ્યું એટલે એની વાત કરવી નથી) ભારતમાં બની 2,446 ફિલ્મો. પછીના ક્રમે આવે નાઇજિરિયા (1,599ફિલ્મો), પછી ચીન (874 ફિલ્મો), પછી જાપાન (689 ફિલ્મો), પછી છેક આવે અમેરિકા (660 ફિલ્મો).

સંખ્યા કરતાં નાણાં વધુ અગત્યના હોવાથી અમેરિકન ફિલ્મો વિશ્વ પર રાજ કરે છે. હોલિવુડે જ તો દુનિયાને શીખવ્યું છે કે ફિલ્મ ભલે ગમે તે ભાષામાં બને પણ એને ડબ કરીને ઘણી બધી ભાષામાં વેચી જાણો તો બોક્સ ઑફિસ ટંકશાળ બની શકે છે. ડબિંગને આપણે જે રીતે જાણીએ છીએ એનાથી જરા જુદો અને વિપરીત એનો ઇતિહાસ છે. એનો પ્રારંભિક વિકાસ પણ અમેરિકામાં નહોતો થયો. 1922થી 1943 સુધી ઇટાલી પર રાજ કરનારા બેનિતો મુસોલિનીના સમયમાં એ દેશમાં અને સમાંતરે સ્પેનમાં ડબિંગે કાઠું કાઢવાની શરૂઆત કરી હતી. મુસોલિની ફાસિસ્ટ શાસક હતો. એના રાજમાં ઇટાલીમાં રિલીઝ થનારી અમેરિકન ફિલ્મોનું ડબિંગ સિફત અને ગણતરી સાથે થતું. જ્યાં જ્યાં ઇટાલી અથવા મુસોલિનીનો નકારાત્મક ઉલ્લેખ આવે એને ડબિંગમાં બદલી નાખવામાં આવતો. વિદેશી શબ્દો ઇટાલિયન ભાષામાં ઘૂસણખોરી ના કરે એ માટે અસ્સલ દેશી શબ્દોનો ડબિંગમાં પ્રયોગ થતો.

નજીકના દેશ સ્પેનમાં, 1939થી સત્તા સંભાળનાર ફ્રાન્સિસ્કો ફ્રાન્કોએ પણ ડબિંગનો આવો જ કંઈક ઉપયોગ કર્યો. ડબિંગમાં ત્યાં મુખ્ય પ્રવાહની ભાષાને પ્રાધાન્ય અપાયું અને કેટલન, બાસ્ક, ગિલશન જેવી લઘુમતીની ભાષાઓને હાંસિયામાં ધકેલી દેવામાં આવતી. દેશના નાઝી ભૂતકાળનો ઉલ્લેખ પણ ફિલ્મોમાંથી ઉડાડી દેવામાં આવતો.

બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી ફિલ્મોના ડબિંગ પાછળનો એક આશય વિવિધ સરકારો પાસેથી ફિલ્મો માટે મળતી આર્થિક સહાય અંકે કરવાનો અને વિવિધ દેશના કલાકાર-કસબીઓને એકતાંતણે બાંધવાનો હતો.