દુનિયામાં બિઝનેસનો દાદો જેફ બેઝોસ છે. એનું એક હુલામણું નામ છે ઓલિગ્રાચ. ઓલિગ્રાચી એટલે અલ્પજનાધિપત્ય. અર્થાત્ એવા મુઠ્ઠીભર વગદાર માણસો જેઓની આર્થિક તાકાત, મીડિયા, ઉદ્યોગ અને સરકારી નીતિઓ પરની અમર્યાદ તાકાતને પડકારવી લગભગ અશક્ય થઈ જાય. 1994માં એમેઝોન શરૂ કરીને બેઝોસે ખરેખર અકલ્પનીય આધિપત્ય ઊભું કર્યું છે. બેઝોસ (અને માઇક્રોસોફ્ટ અને ગૂગલના સ્થાપકો) વિશે કહેવાય છે કે એમની હથેળીમાં દુનિયા બંધ છે. બેઝોસના મામલામાં મૂળે એ શક્ય થયું ઓનલાઇન બિઝનેસથી. એ અલગ વાત કે ઓનલાઇન બિઝનેસે દુનિયાની પથારી ફેરવી નાખવામાં કાંઈ બાકી રાખ્યું નથી. એનો વ્યવસ્થિત અંદાજ મેળવવા જોઈ લેવી ડોક્યુમેન્ટરી, ‘બાય નાઉઃ ધ શોપિંગ કોન્સ્પિરસી.’

બ્રિટિશ ફિલ્મમેકર નિક સ્ટેસીએ આ પહેલાં પણ એકએકથી ચડિયાતી વિચારોત્તેજક ડોક્યુમેન્ટરીઝ બનાવી છે. એની થોડી વાતો આ સાથે અલગથી છે. વાત કરીએ ‘બાય નાઉ’ની. લોકોને ઘેરબેઠા ખરીદી કરીને પોતાની કમાણીની, પર્યાવરણની ઘોર ખોદતા કરવાનું અક્ષમ્ય પાપ ઓનલાઇન શોપિંગ કરી રહ્યું છે. ઓનલાઇન શોપિંગને રાક્ષસી કદનું બનાવવા, લોકોને જાતજાતનાં પ્રલોભનોથી ખરીદી કરવા ઉત્તેજિત કરવા કંપનીઓ અનેક પ્રકારના તિકડમ ચલાવે છે. ડોક્યુમેન્ટરીમાં એ તિકડમનો પર્દાફાશ કરવામાં આવ્યો છે. પહેલાંની દુનિયા જરૂરિયાત પ્રમાણે ખરીદી કરવામાં માનતી હતી. એ દુનિયાનું કાસળ ઓનલાઇન શોપિંગે કાઢી નાખ્યું છે. એણે હવે કંપનીઓની નફાકારકતા વધારવા માટે શોપિંગ કરતા લોકોની દુનિયા ઊભી કરી નાખી છે. એ કેવી રીતે શક્ય થાય, એવું વિચારવાનું રહેવા દો. ડોક્યુમેન્ટરી જોશો તો કપાળ કૂટતાં કબૂલ કરવું પડશે કે હા, હું પણ આ ષડયંત્રનો ભોગ છું.

ટેક્નોલોજીનો આવિષ્કાર કરનારને પણ પૂછશું કે એ ક્યાં જઈને અટકશે, તોએ પણ માથું ખંજવાળતા વિચાર કરશે કે જવાબ શું આપવો. ઇન્ટરનેટના આગમનથી હમણાં સુધી થયેલી ટેક્નોલોજીની પ્રગતિ ચક્કર ખવડાવી દેનારી છે. આપણે આ હદે ઓનલાઇન હશું એ વિચારવું થોડા સમય પહેલાં અશક્ય હતું. ઓનલાઇન વિશ્વમાં સ્વાદથી સારવાર અને વાતથી વિવાદ બધું ઓનલાઇન થાય છે.

‘સ્ટારલિન્ક’ નામની એલન મસ્કની કંપની અને દૂરદર્શનના ઓટીટી પ્લેટફોર્મ ‘વેવ્ઝ’ની વાત કરીએ. સ્ટારલિન્કની ઇન્ટરનેટ સેવાઓ ભારતમાં આવશે ત્યારની વાત ત્યારે. એની ડિરેક્ટ ટુ મોબાઇલ સેવાની વાત કરીએ. એ છે ઇન્ટરનેટ વિના મોબાઇલ જેવા સાધન પર ઉપલબ્ધ થતા કોન્ટેન્ટની સેવા. એને એફએમ રેડિયો સાથે સરખાવી શકાય. રેડિયોમાં સિગ્નલ પકડવા માટે પોતાનું એન્ટેના હોય છે. ડિરેક્ટ ટુ મોબાઇલ કે ડીટુએમથી મોબાઇલ, કોમ્પ્યુટર કે ટેલિવિઝન સીધા એને જોઈતું કોન્ટેન્ટ હવામાંથી હસ્તગત કરે છે. એના સુધી સિગ્નલ પહોંચાડવા કોઈ ટાવરની જરૂર પડતી નથી. આપણે હમણાં જે રીતે આ સાધનો પર કોન્ટેન્ટ મેળવીએ છીએ એમાં વાયર્ડ નેટવર્કની જરૂર પડે છે. દેશભરમાં એ માટે વિવિધ કંપનીઓએ ઓપ્ટિકલ ફાઇબર કેબલના નેટવર્કનાં જાળાં પાથર્યાં છે. ડીટુએમ માટે એવી માથાકૂટની જરૂર નથી. એના માટે ઊંચે આકાશમાં સેટેલાઇટ્સ અદ્રશ્યપણે કામ કરી રહ્યાં છે.

બે ટેક્નોલોજીનો સૌથી મોટો ફરક ડેટાના નોનસ્ટોપ પ્રવાહનો છે. મોબાઇલમાં વારંવાર સિગ્નલ ગાયબ થતાં રહે છે. ભલે કંપનીઓ ફાઇવજીનાં બણગાં ફૂંકે પણ હકીકત એ કે કનેક્ટિવિટી તૂટી જવાની સ્થિતિ નવી નથી. ડીટુએમમાં એવું થવાનો અવકાશ નથી. એટલે એની વિશ્વસનીયતા અને ઉપયોગિતા વધુ છે. ક્યાંક પ્રાકૃતિક કે અન્ય દુર્ઘટના થાય, મોબાઇલનાં સિગ્ન્લ્સને અહીંથી તહીં ફંગોળતા અને મોકલતા ટાવર્સ ધ્વસ્ત થઈ જાય ત્યારે ડેટા નેટવર્ક નકામું થઈ જાય છે. સેટેલાઇટ એ કામગીરી કરે ત્યારે ડેટાનો અસ્ખલિત પ્રવાહ અટકવાની શક્યતા નથી. આકાશમાં ધરતી જેવા ઉધામાં નથી થતા. આ સેવા હર હાલમાં કામઢી રહે છે.