એકસરખી રીતે સર્જક કશુંક પીરસે ત્યારે વાર્તા બદલાવા છતાં અસરકારકતા ઘટે છે. એવું કરણ જોહર કરે કે ભણસાલી, એ ખટકે જ. ગંજાવર ખર્ચ પછી પણ ‘હીરામંડી’ જો ગળચટ્ટી નથી લાગતી તો એની પાછળ વાજબી કારણો છે

બેએક વખત એક જ નવલકથા પરથી હોલિવુડમાં ફિલ્મો બન્યા પછી હવે બની છે સિરીઝ. ત્રણેયની ટ્રીટમેન્ટ જુદી અને જોઈને થતી અનુભૂતિ પણ જુદી. આ રહી એની વાત

નેટફ્લિક્સ પર ‘રિપ્લી’ નામની આઠ એપિસોડની સિરીઝ આવી છે. 1999ની ફિલ્મ ‘ધ ટેલેન્ટેડ મિ. રિપ્લી’ ઘણી પહેલેથી આ પ્લેટફોર્મ પર જ છે. બેઉનો આધાર 1955ની, ફિલ્મના નામની જ સફળ નવલકથા છે. ફિલ્મ 139 મિનિટની છે. સિરીઝ એનાથી ચારેક ગણી લાંબી છે. ફિલ્મ કલર તો સિરીઝ, હાલની છતાં, બ્લેક એન્ડ વ્હાઇટ છે. બેઉને માણ્યા પછી શું લાગ્યું?

વાર્તા ટોમ રિપ્લીની અને 1959ના દાયકાની શરૂઆતની છે. ન્યુ યોર્કનો એ મામૂલી ગુનેગાર છે. ઉદ્યોગપતિ હર્બર્ટ ગ્રીનલીફને ભ્રમ છે કે ટોમ એના દીકરા ડિકીનો કોલેજિયો મિત્ર છે. વંઠેલો દીકરો ડિકીમાં આવડતનો એ નથી.  એ પોતાને કલાકાર ગણે છે અને બાપના પૈસે ઇટાલીમાં જલસા કરે છે. એને માર્જ શેરવૂડ નામે પ્રેયસી પણ છે, જે ઊગતી લેખિકા છે. હર્બર્ટ ટોમને જવાબદારી સોંપે છે ઇટાલી જઈને ડિકીને સમજાવી-પટાવીને પાછા લાવવાની. ટોમ પહોંચે છે ઇટાલી. ત્યાં એ ડિકીનો વિશ્વાસ સંપાદિત કરીને, ચીંધ્યું કામ કરવાને બદલે, ડિકીનાં ઐશ્વર્ય-સંપત્તિ-ઓળખ છીનવી લેવાનો કારસો રચે છે. એ ડિકીને મધદરિયે મારી નાખીને પોતે ડિકી બની મોજ કરવા માંડે છે. એના માર્ગમાં ડિકીનો મિત્ર ફ્રેડી વિઘ્ન બનવા માંડે છે. ટોમ એેને પણ પતાવી નાખે છે. રહી ગઈ માર્જ તો…

સિરીઝની વાત કરીએ. એનો માહોલ ફિલ્મની વાર્તા કરતાં એકાદ દાયકા પહેલાંનો રખાયો છે. સિરીઝના લેખક-દિગ્દર્શક સ્ટિવન ઝેલિયન છે. તેઓ સ્ટિવન સ્પિલબર્ગની ઉત્કૃષ્ટ ફિલ્મ શિંડલર્સ લિસ્ટના લેખક પણ હતા. શિંડલર્સ લિસ્ટ બ્લેક એન્ડ વ્હાઇટ ફિલ્મ હતી. ઝિલિયને પણ દાયકાઓ પહેલાંનો ઓથેન્ટિક માહોલ સર્જવા સિરીઝ બ્લેક એન્ડ વ્હાઇટ રાખી છે. એની અસર દમદાર છે. રોબર્ટ એલ્સવિટ સિનેમેટોગ્રાફર છે. એમનું જાદુઈ કેમેરાવર્ક સિરીઝની સૌથી મોટી તાકાત છે.

સાચું કહેજો, નવરા બેઠા હોવ ત્યારે તમારાથી સ્માર્ટ ફોન કે ટીવીની સ્ક્રીન છૂટે છે ખરી? બહુ ઓછા લોકો આ પ્રશ્નનો જવાબ હામાં આપી શકશે. જેઓ કંઈક જોઈ રહ્યા નથી હોતા તેઓ કશુંક સાંભળતા હોય છે. ઇન્ટરનેટ, કનેક્ટિવિટી, કોન્ટેન્ટની અવેલેબિલિટી અને અધીરા જીવના વિશ્વમાં મનોરંજન કે માહિતી ઉલેચવાની વૃત્તિ ત્યજવી લગભગ અશક્ય થઈ રહી છે. બે વરસનું બચ્ચું જ્યાં સુધી કોઈક એનિમેશન વિડિયો ચાલતો નથી ત્યાં સુધી ખાવા તૈયાર નથી. એંસી વરસના દાદા ચુંવી આંખોએ પણ મોબાઇલમાંથી કોઈક ભજન કે સત્સંગ સાંભળ્યા વિના રહી શકતા નથી. ચાલીસ વરસની ગૃહિણી રોજ રસોઈ બનાવતી હોવા છતાં યુટ્યુબ પર વાનગીની રેસિપી જોયા વિના જંપી શકતી નથી. બાવીસ વરસનો યુવાન કાનમાં ભુંગળાં નાખીને કોઈક ગીત સાંભળ્યા વિના સૂઈ શકતો નથી. પિસ્તાલીસ વરસનો પ્રોફેશનલ મેટ્રોમાં કશેક જતી વખતે એકના એક સમાચાર જોયા-વાંચ્યા વિના પોતાને અપડેટેડ માનતો નથી.

ચૂંટણીનો માહોલ છે. કોણ સરકાર બનાવશે એ પછીની વાત છે. સરકાર બનતા પહેલાં સુધી અસંખ્ય સર્વેક્ષણોએ જબરદસ્ત વિરોધાભાસી તારણોથી મતદાતાને ત્રિભેટે લાવીને મૂકી દીધા છે. ઉમેદવારોની નાનામાં નાની હરકત જાણે મોટી ઘટના હોય એમ કરોડો સ્ક્રીન પર ફ્લેશ થયે રાખે છે. ઇન્સ્ટાથી લઈને એક્સ સુધી અને ટીવીથી લઈને વ્હોટ્સએપ સુધી બધે જાણે જિંદગીમાં ચૂંટણી જ સર્વસ્વ છે. સ્થિતિ ગજબ છે.

આ સ્થિતિ વચ્ચે વાત કરીએ એવા અમુક કોન્ટેન્ટની જેમની લોકપ્રિયતા આંખો ફાડી નાખનારી થઈ છે. પ્રવર્તમાન કનોક્ટિવિટી વિના કદાચ આમાની ઘણી ચીજો વિશે આપણે માહિતગાર હોત નહીં. કદાચ એમને જે હદે જોવા-માણવામાં આવી રહી છે એ રીતે માણવાનો સવાલ ઊભો થયો હોત નહીં.

યુટ્યુબથી શરૂ કરીએ. મફતમાં સૌને ઉપલબ્ધ આ પ્લેટફોર્મને લીધે દેશ તો ઠીક, દુનિયાભરનું મનોરંજન ક્લિક કરીને માણી શકાય છે.

સીધી ઓટીટી પર આવતી ક્ષુલ્લક ફિલ્મોથી આ ફિલ્મ અલગ છે. અટપટી ટ્રીટમેન્ટ છતાં એ સ્નિગ્ધ છે. બિનપંજાબીઓ જેને ઓળખતા નહીં હોય એવા ગાયકના જીવનની ઘટમાળને પેશ કરતાં એ જીવનસ્પર્શી મુદ્દાઓ છેડતા દર્શકને અભિભૂત કરે છે

ઇમ્તિયાઝ અલીની ફિલ્મ અમર સિંઘ ચમકીલામાં ધન્નીરામ ઉર્ફે અમર સિંઘ, લુધિયાણામાં ઢોલકવાદક કેસર સિંઘ ટિક્કીને મળે છે. વરસ 1977નું છે. અમર સિંઘ ટિક્કીને કહે છે કે મને ગાયક જિતેન્દર જિન્દાને મેળવી આપો. અમરને તુચ્છ ગણીને ટિક્કી પૂછે છે, “તું હૈ કોન?”

અમર કહે છે, “મૈં આજ કુછ નહીં હૂં જી.”

ટિક્કી કહે છે, “ઔર કલ હો જાયેગા?”

અમર આત્મવિશ્વાસ સાથે કહે છે, “હાં…”

…આગળ જતાં અમર સિંઘ બને છે ચમકીલા. ચમાર જાતિમાંથી આવતો એવો ગાયક જે પંજાબીઓનાં હૈયાં પર એકહથ્થુ રાજ કરે છે. રાજ એવું કે કેસેટ-રેકોર્ડ્સના જમાનામાં એનાં આલબમ સોલ્ડ આઉટ થઈ જતાં, એનાં કાળાંબજાર થતાં. પેલો ટિક્કી પણ ચમકીલાનો તબલચી બને છે. વાત ત્યાં પહોંચે છે કે દસ વરસ પછી, ટોરોન્ટોમાં અમિતાભ બચ્ચનના શો પછી ચમકીલાનો શો હતો. આયોજક ઉછળતા અવાજમાં ચમકીલાને કહે છે, “અમિતજીનો શો થયો ત્યારે હૉલમાં એક્સ્ટ્રા 137 સીટ લગાડવી પડી હતી. તમારા શોમાં 1024 સીટ લગાડવી પડી!”

આ સિદ્ધિથી ખુશ થવાને બદલે ચમકીલા ખિન્ન છે. એની અંદર જાણે શૂન્યતા વ્યાપી જાય છે. કારણ? આવી સફળતા પણ વ્યર્થ છે એની જાણે એને પ્રતીતિ થાય છે? પછીના દ્રશ્યમાં ચમકીલાનાં ગીતોથી સખત નારાજ શીખ આગેવાનો ચમકીલાને ધમકાવે છે, “આજથી, અત્યારથી કોઈ શોમાં તું કોઈ બીભત્સ ગીત નહીં ગાય, દારૂ નહીં પીએ, માંસ-મચ્છી નહીં ખાય, બીડી પણ નહીં પીએ. અન્યથા, ટોરોન્ટો તો ઠીક, દુનિયામાં જ્યાં હોઈશ ત્યાં પહોંચીને…” ચમકીલા બહાર નીકળીને કારમાં બેસે છે અને પેલાવની દેખતાં પહેલું કામ બીડી પેટાવવાનું કરે છે.

આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇને કહ્યું હતું કે એવો એક દિવસ આવશે જ્યારે ટેક્નોલોજી માનવતાને વળોટીને આગળ નીકળી જશે અને, દુનિયામાં માત્ર મૂર્ખોની પેઢી હશે, એ સમયે ઇન્ટરનેટ, સ્માર્ટફોન્સ, ઓટીટી વગેરે નહોતાં. આજે એ વાત અક્ષરશઃ સાચી પડવા તરફ છે. એવામાં એ સમજવું અનિવાર્ય થઈ ગયું છે કે ઓનલાઇન વિશ્વમાં વિહરવું હોય તો કેટલું, કેવું અને શું કામ

સવાર પડી અને આંખો ચોળતાં સનાનો પથારી પર આમતેમ ફર્યો, “મોબાઇલ ક્યાં?” રોજના અંદાજ પ્રમાણે જોકે ચોક્કસ જગ્યાએ મોબાઇલ નહોતો. પાંચ-સાત સેકન્ડમાં સના ઘાંઘી થઈ ગઈ. “મોબાઇલ, મોબાઇલ, મોબાઇલ…” એનું હૈયું એક ધબકારો ચૂકી ગયું. છેવટે મોબાઇલ હાથ લાગ્યો અને એને હાશ થઈ. બીજી જ પળે એની નજર નોટિફિકેશન્સ પર ફરવા માંડી, “કોના મેસેજ છે? ગઈકાલ રાતની મારી પોસ્ટ્સને કેટલી લાઇક્સ મળી? અને કોમેન્ટ્સ?”

ઉંમરના બાધ વિના, અગત્યતાની ઐસીતૈસી કરતાં, સોમાંથી નેવું જણની સવાર બસ, હવે આ રીતે પડે છે. નથી કોઈને પળવાર પોતાની હસ્તરેખાઓ જોવાની ફુરસદ (જે એક સુંદર શરૂઆત છે સવારની, રાઇટ?) કે નથી કોઈને જાગ્યાની પહેલી ક્ષણ ભગવાનનું નામ લેવાની તમા. જિંદગી ખરેખર ઓનલાઇન જગતની ભયંકર ઓશિયાળી થઈ ગઈ છે. કેટલી હદે ઓશિયાળી, જાણો છો?

દુનિયામાં અત્યારે 6.84 અબજ સ્માર્ટફોન્સ કામ કરી રહ્યા છે. ધરતીના ગોળા પર માણસની વસતિ છે 7.95 અબજ. કહો કે એવા માણસો જ બચ્યા નથી જેમની પાસે મોબાઇલ નથી. દેશ, ભાષા, શિક્ષણ, જરૂર, સમજણ… તમામ બાધને પડતા મૂકીને લોકો સવારથી રાત મોબાઇલમાં રત છે. માણસનું ચાલે તો એવી એપ પણ શોધી કાઢશે હવે, જે એને ઊંઘમાં પણ નોટિફિકેશન આપશે કે જો, તું સૂએ ત્યારે ફલાણાએ તારી પોસ્ટને લાઇક કરી છે. ચોવીસ કલાકમાંથી આઠ કલાક ઊંઘના કાઢી નાખીએ તો બાકીના સોળમાંથી સાતેક કલાક માણસ એક અથવા બીજી સ્ક્રીન સામે ડોળા તાગી રહ્યો છે. અમેરિકન રહે છે સાત કલાક, તો સાઉથ આફ્રિક્ન્સ ઓલમોસ્ટ અગિયાર કલાક. હા, અગિયાર કલાક! એમાં પણ ઝેન ઝેડ એટલે સન 1996થી 2010 વચ્ચે જન્મેલી પેઢી. આ પેઢી દરરોજ નવ કલાક સ્ક્રીન સામે રહે છે.