તો નક્કી થઈ ગઈ રિક્શા, આખા દિવસના 800 રુપિયા. સૌપ્રથમ સારનાથ અને ત્યાંથી ઘાટ વિસ્તાર. માફકસરની ઠંડક હતી. શહેર જોવા મન થનગની રહ્યું હતું. હોટેલથી સારનાથનું અંતર લગભગ પોણો કલાકનું હતું. સારનાથને ભગવાન બુદ્ધથી  નજીકનો સંબંધ છે. જૈનોના અગિયારમા તીર્થંકર શ્રી શ્રેયાંસનાથ ભગવાન પણ સારનાથ નજીક જન્મ્યા હતા. આપણા અશોકસ્તંભનું પણ એ મૂળ સ્થળ છે. ગંગાઘાટ પહેલાં ત્યાં જવાનાં બે કારણ હતાં. એક તો અજવાળામાં એનો જોઈ શકાય અને સાંજે આરતી માટે ગંગાઘાટે પહોંચી શકાય. 

હોટેલથી સારનાથનો રસ્તો ફટાફટ કપાઈ ગયો. સારનાથમાં ભગવાન બુદ્ધે જ્ઞાનપ્રાપ્તિ પછી પોતાના શિષ્યોને સૌપ્રથમ વખત ઉપદેશ આપ્યો હતો. એ ઉપદેશ એટલે ધર્મચક્ર પ્રવર્તન. બૌદ્ધ ધર્મના પ્રચારનો વિધિવત્ પ્રારંભ સારનાથથી થયો હતો. ભગવાન શ્રી શ્રેયાંસનાથના મંદિર સામે અમારી રિક્શા ઊભી રહી. બાબુએ અમને ગાઇડ સૂરજ પટેલના હવાલે કરી દીધા. એના ઇશારે પહોંચી ગયા થાઈ બુદ્ધ વિહાર. આ સ્થળે થાઈલેન્ડના બૌદ્ધ અનુયાયીઓ રહે છે. ત્યાં 2011માં પ્રસ્થાપિત થયેલી ભગવાન બુદ્ધની 80 ફૂટ ઊંચી પ્રતિમા છે. ભારતમાં ભગવાન બુદ્ધની આ સૌથી ઊંચી પ્રતિમા છેે. એનો પરિસર વિશાળ અને લીલોછમ હતો. વારાણસીમાં દેશી-વિદેશી પર્યટકોની નિરંતર આવજા રહે છે. એમાંના થોડા અને દુનિયા આખીના બૌદ્ધ અનુયાયીઓ સારનાથ આવે છે.

અશોકસ્તંભ

દર્શન પછી અમે મૂલગંધકૂટી વિહાર ગયા. ગાઇડે કહ્યું, “અંદર ભગવાન બુદ્ધની જે પ્રતિમા છે એ સોનાની હોવાનું કહે છે. હકીકતમાં એ પથ્થરની છે. એના પર સોનાનો ઢોળ છે.” મૂર્તિ સોનાની કે પથ્થરની હોવાથી શ્રદ્ધા ઓછી ના થાય. પ્રવેશદ્વાર નજીક તાંબાનો વિશાળ ઘંટ હતો. આપણાં મંદિરોના ઘંટથી જુદો, બૌદ્ધ શૈલીનો હતો. જાપાનના શાહી પરિવારે એ ભેટ આપ્યો છે. વિહારમાં પ્રવેશ કરતાં પૂર્વે નજર એક બૉર્ડ પર પડીઃ શોરબકોર ના કરશો. ફોટોગ્રાફી કરો તો વીસ રૂપિયા અને વિડિયોગ્રાફી કરો તો સો રૂપિયા ભેટ ચઢાવશો. ઠીક, બેઉ કરશું અને 120 રૂપિયા પ્રેમથી આપીશું…

વિહારનું નિર્માણ આઠમી સદીમાં થયું હોવાનું કહેવાય છે. ચીની પ્રવાસી હ્યુ એન સંગનાં લખાણોમાં એનો ઉલ્લેખ છે. વિશાળ ઓરડા જેવા વિહારમાં બે બાબતોએ ધ્યાન ખેંચ્યું. ભગવાન બુદ્ધની પ્રતિમા અને ભીંતચિત્રો. આ ભીંતચિત્રો જાપાનીઝ ચિત્રકાર કોસેત્સુ નોસુએ બનાવ્યાં હતાં. ખાસિયત એ હતી કે ત્રણ ભીંત પર એ ચિત્ર અસ્ખલિત દોરેલું હતું. જાપાનીઝ ચિત્રકળાશૈલીમાં ભલે ટપ ના પડે છતાં ચિત્ર સંમોહિત કરનારું હતું.

બૌદ્ધ મંદિરમાં આવેલો વિશાળ ઘંટ

પરિસરમાં જ બોધિવૃક્ષ હતું. શ્રીલંકાથી લાવવામાં આવેલા વૃક્ષના પ્રતિરોપણથી એ વિકસ્યું છે. આ વૃક્ષતળે ભગવાન બુદ્ધને જ્ઞાનપ્રાપ્તિ થઈ હતી. પરિસરમાં ડાબી તરફ અસંખ્ય દીવડા હતા. દિવસના અજવાળામાં પણ ગજબ લાગી રહ્યા હતા. બોધિવૃક્ષ નજીક પૂર્ણ કદની પ્રતિમાઓ હતી. ભગવાન બુદ્ધ એમના શિષ્યોને ઉપદેશ આપી રહ્યા હોય એવાં દ્રશ્યો એમાં હતાં. વિહાર પછી દર્શન કર્યાં ભગવાન શ્રી શ્રેયાંસનાથના મંદિરે. એનો પરિસર પણ વિશાળ હતો. લીલોતરી, મોકળાશ અને નિરવતા સારનાથમાં બધે હતી.

બનારસી સિલ્ક સાડીઓના ઉત્પાદનમાં પ્રવૃત્ત સ્થાનિક સંસ્થાની દુકાને પણ ગયા. એમાં એક કારીગર સાડી બનાવી રહ્યો હતો. એને એટલે કદાચ ત્યાં બેસાડવામાં આવ્યો હશે કે મારા-તમારા જેવા જોઈ શકે કે આ સાડી કઈ રીતે બને છે. એક સાડી બનતા અઠવાડિયું લાગે છે. સૌથી સસ્તી સાડી 1,200 રૂપિયાની હતી.

સારનાથમાં છેલ્લું સ્થળ ચૌખંડી સ્તૂપ હતું. બાબુની વર્ઝન મુજબ સ્તૂપ મૂળે સીતામૈયાનું રસોડું હતું, જે ઉપેક્ષિત થયે છેવટે બૌદ્ધો હસ્તક ગયું. ચૌખંડી સ્તૂપની પ્રવેશ ફી પચીસ રૂપિયા હતી. જાળવણી કરેલા બગીચા વચ્ચેના સ્તૂપ નજીક જવાની પરવાનગી નથી. પાછળના ભાગમાં નાનકડી ટેકરી ચઢીને ઉપર જઈ શકાય. ત્યાં થોડો સમય પસાર કરીને શરૂ થયો વારાણસીનો વળતો પ્રવાસ.

થોડીઘણી ભૂખ હોવા છતાં વગર પેટપૂજાએ ગાડું ગબડાવવાનું ઠરાવ્યું. સવારે હોટેલમાં સરખો નાસ્તો કર્યો. સારનાથ અને ગંગાઘાટની વચ્ચે અમારી હોટેલ હતી. અમે ઘાટ પહોંચ્યા ત્યારે સાડાપાંચ થયા. બાબુ અમને એ સ્થળે મૂકી ગયો જ્યાંથી ગંગાઆરતી માણવા હોડી મળતી હતી. અમુક ચિતાઓ બળી રહી હતી. ગંગાઘાટે મોક્ષપ્રાપ્તિ માટે અંતિમ સંસ્કાર સામાન્ય છે. અમુક સ્ત્રીઓ દ્રોણમાં ફૂલ-દીવડા વેચી રહી હતી. ગંગામાં દીવડા સાથેના દ્રોણ વહાવવાની પ્રથા છે. અમે પણ લીધા. જય ગંગામૈયા.

હોડીસવારી માટે એક જણના કેટલા રૂપિયા આપવાના? કોઈકે કહ્યું પચાસ, તો કોઈકે બસો. હોડીવાળાએ સીધી સાડાત્રણસોની માગણી કરી. છેવટે માથાદીઠ બસોમાં સોદો થયો. છ વાગ્યે હોડીએ પ્રયાણ કર્યું. ગણતરીની મિનિટોમાં અમે દશાશ્વમેધ ઘાટ હતા. ઇચ્છા થઈ કે હોડીઓ ઠેકતાં, કિનારે ઊતરીને આરતી માણીએ પણ હોડીવાળો કહે, “આરતી પછી હોડીઓ ઠેકીને પાછા નહીં આવી શકો.” મનમાં થયું કે બાબુએ સીધા દશાશ્વમેધ ઘાટ ઉતાર્યા હોત તો સારું થાત.

ગંગાઆરતી અવિસ્મરણીય અનુભવ છે. હોડીમાં હોવા છતાં દૂર ચાલી રહેલી આરતીથી રોમાંચ અનુભવાઈ રહ્યો હતો. ઉત્કૃષ્ટ ઓર્કેસ્ટ્રાની જેમ પાંચેક પૂજારીઓ લયબદ્ધ આરતી કરી રહ્યા હતા. લાઉડસ્પીકરથી આરતીના શબ્દો વહી રહ્યા હતા. સાંજનું સંમોહિત કરી દેનારું અંધારું હતું. હૈયામાં નાદ હતો, જય ગંગામૈયા…

સમય ક્યાં પસાર થયો એની ખબર ના પડી. ખલેલ ત્યારે પડી જ્યારે હોડી ચલાયમાન થઈ. આરતી પછી હોડીમાં હરીશચંદ્ર ઘાટ ગયા. ત્યાં રાત-દિવસ ચિતા બળતી હોય છે. ઇલેક્ટ્રિક ચિતાની વ્યવસ્થા છતાં લોકો મૃતકને લાકડાંની ચિતામાં વિદાય આપવું યોગ્ય ગણે છે. દસ-બાર ચિતાઓ બળી રહી હતી. નાવિકે કહ્યું, “સવારે આવો કે મધરાતના, આ કાયમનું છે.” હવામાં માંસના બળવાની જે વાસ હતી એ પણ એવું જ સૂચવી રહી હતી. સુરતનું જમણ ને કાશીનું મરણ…

વારાણસી રેલવે સ્ટેશન બહાર પડતાંની સાથે ચાની કીટલી દેખાઈ. ભાઈ ભાઈ!  “તીન કટિંગ દેના,.” પેલાએ ચા આપી, પીધી કે અંગેઅંગમાં સ્ફૂર્તિનો ચમકારો થયો. દસ-બાર દિવસ દિલ્હીમાં જે ચા પીધી હતી એની વાત કરવા જેવી નથી. વારાણસીની આ પહેલી મુલાકાતમાં ખબર નહોતી કે દિલ્હીવાળી થશે કે ગુજરાતી ચા-બાજ મોંની લાજ રહી જશે. લાજ બિલકુલ રહી. ટેસડો પડી ગયો, ટેસડો.

આનંદ વિહારથી શરૂ થનારી ટ્રેન નામ પ્રમાણે સમયસૂચકતામાં ગરીબ હતી. “યે હમેશા લેટ ચલતી હૈ,” જાણતલ પ્રવાસીઓએ શરૂઆતમાં જ ટ્રેનની ખ્યાતિથી વાકેફ કરી દીધા. પહેલું સ્ટૉપ હતું મોરાદાબાદ. આખા પ્લેટફોર્મ પર ખાવાની કોઈ ચીજ ના મળે. એક પડીકાછાપ સ્ટૉલ અને એક રેંકડી જેમાં પુરી અને છોલે મળતાં હતાં. જનતા ખાના, યુ સી. જનતાએ નાછુટકે ખાધું, ભલે પેટનું કલ્યાણ થાય. સાથે ટ્રેનની કેટરિંગ સેવામાં મળતી બિરયાનીમાં પણ બિસમિલ્લાહ કર્યું. ટૂંકમાં, કડકડતી ઠંડીમાં પાછલા દિવસથી લઈને 14 જાન્યુઆરીની સવારે સાડાઅગિયાર સુધી, પેટની વેઠ ઊતરી. એને ટાઢક (ખરેખર તો ગરમી) છેક વારાણસીની ધરતી પર પગ મૂક્યા પછી વળી. 

એક આડ વાત. કોઈક ગુજરાતીએ દિલ્હી જઈને અમદાવાદી ચાની કીટલી કરવા જેવી છે. એવો તડાકો પડશે કે પેઢી તરી જશે. હશે. તો, વારાણસી… દુનિયાનું એવું શહેર જેના અસ્ખલિત અસ્તિત્વને અપરંપાર વરસો થઈ ગયાં. જેના મરણને આપણે ઈશ્વરકૃપાથી ઓછું નથી ગણતા. વારાણસીમાં, બનારસમાં, કાશીમાં પહેલીવાર જીવતેજીવત જવાનો આ પહેલો યોગ. સ્વાભાવિક છે મનમાં ઉત્કંઠા હોય. મોદીકાળમાં વારાણસીની ખાસ્સી કાયાપલટ થઈ છે એવું પણ સાંભળ્યું હોય, ત્યારે કુતૂહલ પણ હોય કે જોઈએ તો ખરા કે કેવુંક ચકાચક અને ટકાટક થયું છે શહેર. 

શ્રીગણેશ થયા એક નંબર ચા સાથે. પ્રથમ ગ્રાસે મક્ષિકા નહીં, કેવું સરસ!

દોસ્ત કૌશિકના મિત્રની ફાંકડી હોટેલ શહેરમાં હતી. રિક્શા મારીને પચાસની પત્તી (મુંબઈમાં જે રાઇડના વીસેક રૂપિયા થાય એના) ખર્ચીને પહોંચ્યા હોટેલ. મસ્ત રૂમ, અને એનાથી મસ્ત, મળતાવડો, સેવાતત્પર સ્ટાફ. રૂમમાં સૌપ્રથમ પ્રવાસની જે વાસ શરીરે બેસી હતી (સુપર ઠંડીમાં વાસ જ બેસે) એનાથી પોતાને મુક્ત કર્યા. બાથટબ સાથેના મોટા બાથરૂમમાંથી નહાઈને બહાર પડ્યા કે ત્રણેત્રણ ચકા થઈ ગયા.

હવે ચાલો, વારાણસી ખેડીએ. 

દિલ્હી અને વારાણસીની ઠંડીમાં કોઈ ફેર નહીં. આ લખાય છે ત્યારે દિલ્હીમાં 14 તો વારાણસીમાં 13 ડિગ્રી ચાલે છે. છતાં દિલ્હી કરતાં મારી બેટી અહીં વધારે ઠંડી લાગે. કારણ તો ખબર નથી પણ હવા વધારે ચોખ્ખી એ કારણ હોઈ શકે. ભરબપોરે અમે ટાઢમાં ધ્રૂજી રહ્યા હતા. દિલ્હીના દિવસોમાં જે કાનટોપીને મર્દાનગી સાથે છુટાછેડા આપ્યા હતા, એની સાથે નાકલીટી તાણીને પુનર્વિવાહ કર્યાં. આવ વહાલી, ક્યાં હતી તું આટલા દિવસ, હેં?

હોટેલમાંથી બહાર પડ્યા ત્યારે ભોજનનો સમય પતુંપતું કરી રહ્યો હતો. ગઈકાલથી પેટમાં જેએનયુવાળી કરી રહેલા ઉંદરડા (જોકે પેટના મામલામાં ઉંદરડાનો ઇરાદો નેક હતો) ઝાઝા બગડે એ પહેલાં શોધી એક રેસ્ટોરાં, બિગ ચિલીઝ. વણખેડેલા શહેરમાં નડતી સમસ્યા એટલે ખાયે તો ખાયે કહાં… પણ દાવ સફળ રહ્યો. પંજાબી ફૂડ મગાવ્યું તો પણ. ગંગાની સહયોગી નદી વરુણા પરના બ્રિજ નજીકની એ નાનકડી હોટલના કર્તાહર્તા, તારું કલ્યાણ થાવ. 

પછી કશેય ફરવાનો પ્રશ્ન રહ્યો નહીં. ટ્રેનની ઊંઘ કાંઈ ઊંઘ ના કહેવાય. અને મુંબઈગરાને ખાધા પછી રાજકોટિયાની જેમ લોટી જવાની તક મળે તો એ કોઈ કાળે એળે ના જવા દેવાય. અમે પહોંચી ગયા હોટેલ અને લંબાવી દીધું… જે થવું હોય તે થાય.

થયું એટલું જ કે એકાદ મોંઘેરી ઊંઘ ખેંચ્યા પછી, મોબાઇલની કલાકેક મેથી માર્યા પછી, ગાદલું છોડ્યું ત્યારે લગભગ સાત વાગી ગયા. અજવાળાએ શિયાળાની આદત પ્રમાણે ધરતી સાથે કિટ્ટા કરી લીધા હતા. ઠંડીએ વધારે જમાવટ કરી હતી. હવે? અમારી હોટેલ અને દશાશ્વમેધ ઘાટ સુધી જવા કોઈક એવોર્ડ આપે તો પણ જવાનો વિચાર નહોતો. જોકે રૂમ તો છોડી જ. ફરવા નીકળીએ અને રૂમવાન થવાનો મતલબ શો? વરુણા બ્રિજ જઈને બબ્બે ચા ઠપકારી નાખી. કુલ્હડની એ ચા એટલે ચા બાકી, એય છ રૂપિયામાં. ચાવાળાને પૂછીને અમે આગળના કોર્ટ વિસ્તાર ગયા. ઉદ્દેશ હતો શાકાહારી રેસ્ટોરાં શોધવાનો. ત્યાં મેળ ના પડ્યો એટલે વળી એક બાઇકસવારને પૂછ્યું. એ કહે સામેથી રિક્શા લો, તાજ કહો અને ઊતરી જાવ ત્યાં. પાંચ-પાંચ રૂપિયા સવારી લેશે. 

ઇલેક્ટ્રિક રિક્શામાં પોણોએક કિલોમીટરે આવેલા પેલા વિસ્તારમાં પહોંચ્યા. ત્યાં ચાર-પાંચ નાની-મોટી રેસ્ટોરાં હતી. શાકાહારી એકાદ જ હતી. જોઈશું, બાકી છેલ્લે હોટેલની રેસ્ટોરાંમાં જમી લેશું. વળતામાં અમે રિક્શા ના લીધી. શું છે કે નાના શહેરમાં બાઇક લઈને સૌ અહીંતહીં ફરે, એટલે એમને મન અડધો-પોણો કિલોમીટર પણ અંતર કહેવાય. મુંબઈગરા આટલા અંતરને ઘોળીને પી જવાય. અમે પણ પી ગયા, ટેસથી, મોજથી અને હોટેલ પહોંચી ગયા.

પહેલી નજરે જેટલું પણ બનારસ જોયું એ માટે મત એવો કે સ્વચ્છતા, સારા રસ્તાની બાબતમાં શહેર ખરેખર ખાસ્સું બદલાયું હશે. આવી ચોખ્ખાઈ દિલ્હીમાં પણ બધે નથી. માણસો એકદમ મિલનસાર અને સરળ. એક પર્યટકને લવ એટ ફર્સ્ટ સાઇટ માટે આનાથી વધારે શું જોઈએ?

આવતીકાલનું શું? ઠંડી એનું કામ કરે, આપણે કાશી માણવું પડે. બને તો સવારના પહોરમાં ઘાટ વિસ્તારે બોટમાં ચડી જવું છે. જોઈએ તો ખરા કે થરથરતા શરીરે ગંગામાં બોટસવારી કરીને કેવીક તૃપ્તિ વળે. જોઈએ તો ખરા કે જે ઘાટ જોવા અને જ્યાં થઈને મોક્ષમાર્ગે જવા અગણિત જીવ તલપાપડ હોય એ ઘાટ જિંદગીમાં પહેલીવાર જોઈએ તો કેવું લાગે. તો, વહેલી પડે સવાર. (ક્રમશઃ)

(14.01.2020)

સવાર મોડી પડી. સ્વાભાવિક છે. પાછલી રાતે વિમાનપ્રવાસ ખેડ્યો. એમાં રાસ અલ ખૈમાથી દુબઈનો બાય રોડ પ્રવાસ ઉમેરાયો હતો જે ધાર્યા કરતાં લાંબો હતો.

પહેલા દિવસે દુબઈમાં ક્યાં ફરવું અને શું કરવું એ અમારા વતી ભાભીએ નક્કી કરી રાખ્યું હતું. એમનું પ્લાનિંગ સુપર પરફેક્ટ હતું અને એનો અનુભવ આજથી અમને થવાનો હતો. જેઓ દુબઈ પોતાની રીતે જાય એમણે એ ધ્યાન રાખવું કે ત્યાં સાઇટ સીઇંગ વિચાર માગી લેતું કામ છે. આપણે ત્યાં અહીંતહીં ફરવા નીકળી પડી શકાય છે તેમ ત્યાં નીકળી પડવું સહેલું નથી. બીજું, વાહન વિના દુબઈમાં ફરવા નીકળી પડશો તો સમય અને પૈસા બેઉ ધાર્યા કરતાં વધુ ખર્ચાશે. દુબઈમાં મેટ્રો છે પણ એનું નેટવર્ક પ્રવાસીને દરેક મનપસંદ જગ્યાએ પહોંચાડવા માટે પૂરતું નથી. એટલે, કાં તો પેકેજ ટૂર કાં પછી જાણકાર પાસેથી રજેરજની માહિતી મેળવીને પછી નક્કી થતું સાઇટ સીઇંગ જરૂરી છે. 

અમે અલ જદફ વિસ્તારમાં હતા. દુબઈના મોટાભાગના વિસ્તારોનાં નામ આગળ અલ શબ્દ હોય છે. સમજાય એમ કહીએ તો અલ એટલે અંગ્રેજીનું ધ, મતલબ ગુજરાતીમાં એકમાત્ર. અલ જદફ એટલે એકમાત્ર જદફ.  ભાઈભાભી પાસેથી જાણવા મળ્યા મુજબ આ વિસ્તાર છેલ્લાં પાંચેક વરસમાં ઝીરોમાંથી ઊભો થયો છે. માનવામાં આવે એવી વાત નહોતી પણ હતી સાચી. નવમા માળની બાલકનીમાંથી આ વિસ્તાર પર નજર કરતાં તો એમ લાગતું હતું જાણે કેટલાંય વરસોથી આ એક પ્રસ્થાપિત વિસ્તાર હશે. અલ જદફમાં ઘણી ટોપ હોટેલ્સ છે. રહેણાક ઇમારતો પણ એટલી જ.

દુબઈ ફ્રેમ

અમારે પહેલા દિવસે જે જગ્યા માણવાની હતી એ દુબઈ ફ્રેમ હતી. ઝાબીલ પાર્કમાં આવેલું આ આકર્ષણ દુબઈનાં આકર્ષણોની યાદીમાં ચારેક વરસ પહેલાં ઉમેરાયું. એમાં વળી કોવિડ અને લૉકડાઉનમાં બેએક વરસ તો ફ્રેમનો ફન માણવા માણસો જઈ શક્યા નહીં. હવે દુબઈમાં એક પછી એક આવાં આકર્ષણો ફરી લોકો માટે ખુલ્લાં મુકાવાનાં શરૂ થયાં છે ત્યારે દુબઈ ફ્રેમ જઈ શકાય છે. 

એ એક ઓબ્ઝર્વેટરી, મ્યુઝિયમ છે. 150.24 મીટર એની ઊંચાઈ છે. દુનિયમાં એ સૌથી મોટી ફ્રેમ છે. એનો અર્થ શું એ તો ત્યાં જઈને સારી રીતે સમજી શકાય. સરળ ભાષામાં કહીએ તો ફ્રેમ એટલે ફ્રેમ, એટલે તસવીર માટેનું ચોકઠું. દુબઈના વિહંગાવલોકન માટે એ એક પરફેક્ટ જગ્યા છે. એવી બીજી જગ્યા બુર્જ ખલીફા છે જેની વાત પછી કરશું. 

દુબઈમાં પ્રવાસલક્ષી સ્થળોમાં મોકળાશ, ચોખ્ખાઈ અને સુવ્યવસ્થા છે. દુબઈ ફ્રેમ પણ એવી જગ્યા છે. વિશાળ ખુલ્લો વિસ્તાર, લીલુંછમ ઘાસ, ફુવારા, બેઠકો… મુલાકાતીને તરત આ જગ્યા નિરાંતની લાગણી કરાવે છે. ટિકિટ લઈને દુબઈ ફ્રેમનું આરોહણ કરો એટલે સૌપ્રથમ મ્યુઝિયમ આવે. દુબઈના ઇતિહાસને ત્યાં આકર્ષક રીતે પેશ કરાયો છે. સુકાભઠ રણપ્રદેશની પેઢીઓ પહેલાંની જીવનવ્યવસ્થા, વેપાર અને પ્રજા, એને ટેક્નોલોજી, ચીજો અને મલ્ટીમીડિયાથી ઇમ્પ્રેસિવ રીતે પ્રસ્તુત કરવામાં આવ્યાં છે. આપણાં મ્યુઝિયમોમાં આવું શાને નહીં કરતા હોય? વળી તમામ વસ્તુઓ સ્પર્શી શકાય એમ ઓપન, છતાં ભાગ્યે જ કોઈ અળવીતરા હાથ લગાડે એવું અનુશાસન. દુબઈ ફ્રેમની મુલાકાતમાં, ઇતિહાસને ચાહનારા તરીકે, મારે માટે મ્યુઝિયમ માણવું વિશેષ આનંદ હતો. 

દુબઈ ફ્રેમનું મ્યુઝિયમ

લિફ્ટમાં દુબઈ ફ્રેમની ટોચે પહોંચીને શહેરના વિહંગાવલોકનની પહેલી ફીલિંગ હતી વાહ બોલાવનારી. બેઉ તરફ દેખાતા શહેરને માણતા પહેલાં ફરસ પર લાગેલા પારદર્શક કાચ પર ચાલતા નીચે નિહાળી શકાય એવી ગોઠવણ હતી. આરબ પ્રજાએ લોકોને બાંધી રાખવા અને પ્રગતિ કાજે કેવાકેવા યત્નો કર્યા છે એની એ એક ઝલક હતી. 2009માં થિસ્સેનક્રોપ એલિવેટર્સની સ્પર્ધામાં આવેલી 926 એન્ટ્રીઝમાંથી વિજેતા થનારી એન્ટ્રી આધારે દુબઈ ફ્રેમ બની છે. એની એક તરફ દેખાય અત્યાધુનિક તો બીજી તરફ દેખાય પરંપરાગત દુબઈ. 

કાચની જે ફરસની વાત કરી એ ગજબ હતી. ઊંચાઈથી નીચે જુઓ ત્યારે રમકડા શબ્દને મોટો કહેવડાવે એમ નીચે માણસો અને વસ્તુઓ દેખાય. દોઢસો મીટરની એ ફરસના એક છેડેથી બીજે પહોંચતા ઢગલો ફોટોગ્રાફ પડે અને અચંબિત પણ થવાય. 

એમાંથી નવરા પડો કે બેઉ તરફ દેખાતા શહેરને માણવામાં ઓતપ્રોત થઈ જવાય. વહેલી સાંજે હતી. સૂર્યનો પ્રકોપ ઓછો હોવાથી રોશની આંખ સાથે ત્રાગાં કરતી નહોતી. દ્રશ્યો રમ્ય હતાં. એવાં કોમ્પ્યુટરાઇઝ્ડ ગેડેટ્સ પણ હતાં જે ઊર્જાના ઉપયોગ અને એની અસરો વિશે માહિતી આપતાં હતાં. જોકે ગેજેટ સાથે રમતા બહુ ટપ પડી નહીં. કદાચ એને સવિસ્તર સમજવાનો પ્રયાસ મેં નહીં કર્યો. 

એક છેવાડેની લિફ્ટથી પ્રવેશ અને બીજા છેવાડેની લિફ્ટથી નિકાસ એવી ગોઠવણ હતી. બે છેવાડા વચ્ચે દોઢ-બે કલાક ક્યાં પસાર થઈ ગયા એની ખબર ના પડી. લિફ્ટથી નીચે આવ્યા તો એક્ઝિટ પહેલાં ભવિષ્યના દુબઈનું પ્રદર્શન દેખાયું. ફરસ સિવાયની ત્રણેય બાજુએ સ્ક્રીન્સ પર એ રજૂ થઈ રહ્યું હતું. આવનારાં વરસોમાં દુબઈ પ્રગિતલક્ષી ખેપ કેવીક મારશે એની વિગતો એમાં હતી. અમુક વિગતો રસપ્રદ તો અમુક કલ્પ્ય હતી. બસ, પછી એક્ઝિટ. 

સૂર્ય પરવારી ગયો હતો. બહારનું વાતાવરણ શીતળ હતું. સૂર્યની પરચૂરણ રહેલી રોશનીમાં ભૌતિક રોશની સમાઈને સરસ અસર સર્જી રહી હતી. થોડી ફોટોગ્રાફી કરીને, અને ખાસ્સું ઊભા રહ્યા પછી થોડું બેસીને, પોરો ખાઈને બહાર આવ્યે વિદાય લેતી સાંજ રાતને આવકારવા થનગની રહી હતી. અમને મળવા જયમીન આવવાનો હતો. સ્વજન જયમીન યુએઈ ઠરીઠામ થયો છે. સારી કંપનીમાં સારા હોદ્દા પર છે. જીવનના પ્રાઇમ ટાઇમમાં છે. મળતાવડો અને મીઠડો છે. 

એ આવ્યો કે અમે પહોંચ્યા દુબઈ ફેસ્ટિવલ સિટી મૉલ, જ્યાં સાંજે વીજળી, પાણી, અગ્નિ, ધ્વનિ, અને લેઝર લાઇટ્સના સમન્વયથી લાઇટ એન્ડ સાઉન્ડ શો થાય છે. એ વિનામૂલ્યે માણી શકાય છે. અવધિ દસ મિનિટ છે. ફ્રેન્ચ બ્રાન્ડ પૉલની કૉફી શૉપની કૉફી સાથે લઈ જઈ શો માણ્યો. જયમીનના કહ્યા પ્રમાણે પહેલાં એ શો માટે, કૃત્રિમ જળાશય જેવી ત્યાંની જગ્યા ઉપરાંત પાસેની ફાઇવ સ્ટાર હોટેલની ઊંચી ઇમારતનો પણ સ્ક્રીન તરીકે ઉપયોગ થતો. હવે માત્ર કૃત્રિમ જળાશયનો ઉપયોગ થાય છે. સંગીતના સૂરો વચ્ચે પાણીમાં રખાયેલા સ્ત્રોતોમાંથી ભભૂકતી અગ્નિ નીકળે અને જાતજાતના આકાર બને એ જોવું રસપ્રદ હતું. એક મૉલમાં મુલાકાતીઓ માટે મનોરંજનના વૈવિધ્યના મામલે પણ દુબઈ વેગળું છે. 

દુબઈ ફ્રેમના પ્રાંગણમાં મૂકેલી બસ

ત્યાંથી પહોંચ્યા કરામા, અલ કરામા. દુબઈ ક્રીકના પશ્ચિમે આવેલો આ વિસ્તાર જૂનો છે. એ રહેણાક વિસ્તાર છે. આસપાસના વિસ્તારો સાથે એ શોપિંગ અને ખાણીપીણીનું એક હબ છે. ભારતીયો માટે કરામા અને પાસેના બે-ત્રણ વિસ્તારો દુબઈ વિઝિટમાં મસ્ટ છે. આ વિસ્તારો પ્રવાસમાં સહજ સામેલ થતા હોય છે. 

ભારતીય ભોજન પીરસતી અને ચોવીસેય કલાક ચાલતી ઘણી રેસ્ટોરાં ત્યાં છે. એમાંની એક પંજાબ બાય અમૃતસરનાં આઉટલેટ્સ છે. એકમાં માંસાહારી પણ મળે અને બીજામાં માત્ર શાકાહારી. અમે પહેલાં શાકા-માંસા કોમ્બિનેશનવાળા આઉટલેટમાં પહોંચી ગયા પણ તરત નીકળીને યોગ્ય આઉટલેટમાં ગયા. મેનુમાં દેખાતા વાનગીઓના ભાવ જુઓ નહીં તો આપણી સારી રેસ્ટોરાં અને એ રેસ્ટોરાંમાં કોઈ ફરક ના વર્તાય. દુબઈમાં શ્વાસ લેવા સિવાય કદાચ બધું આપણી તુલનામાં મોંઘું છે. જ્યાં ફરવા જઈએ ત્યાંની કરન્સી, લાઇફસ્ટાઇલ પ્રમાણે વર્તવું સારા પ્રવાસ માટે જરૂરી છે. મનમાં જો, આટલા દિરહામ એટલે આટલા બધા રૂપિયા એમ ગણો તો દુબઈ શું, દુનિયાના મોટાભાગનાં સ્થળોથી પાછા આવતા સુધીમાં થોડા કિલો વજન ઘટી જાય. 

ફૂડ સરસ હતું. રેસ્ટોરાં આખી ભરેલી હતી. આપણે સૌ હવે સારા ડાઇનિંગ એક્સ્પિરિયન્સથી ટેવાયેલા છીએ એટલે દેશ કે વિદેશ, ખરેખર સુપર્બ ફીલિંગ ના કરાવે એવી રેસ્ટોરાં જસ્ટ અનધર રેસ્ટોરાં લાગે. એનો એવો અર્થ પણ નથી કે આ રેસ્ટોરાંમાં જમવાની કે સમય પસાર કરવાની મજા ના પડી. સૌથી સારી વાત એ હતી કે વિદેશમાં પણ દેશની કમી ના અનુભવાય એવું ભોજન મળ્યું. 

પછી સમય હતો ઘેરભેગા થવાનો. જયમીન અમને મૂકી ગયો. 

ધર્મેશભાઈના ઘરે, અથવા કહો દુબઈના સમગ્ર પ્રવાસમાં, એક યાદગાર આનંદ માણ્યો શહેરચર્યા કરતા નહીં પણ રાત પડ્યે ઘરમાં નિરાંતે વાતો કરવાનો આનંદ. એની શરૂઆત આ રાતથી થઈ. એમાં પણ ભાઈ કે ભાભી ચા બનાવે (ક્યારેક અસલ ગુજરાતી ક્યારેક ફેન્સી, બ્લેક ટી, ટી વિથ હની…). એની ચુસ્કીઓ લેતા વાતો ચાલે. સમય જ્યારે ઘુરકિયાં કરે કે અલા ભઈ, આવતીકાલે સવાર પડવાની છે, કામધંધા છે, દુબઈ ફરવાનું છે, ત્યારે છેક અમે નીંદરભેગા થઈએ. 

પંજાબ બાય અમૃતસરમાં ભોજન

આ એક વાતે વિચાર વિચારતા કરી મૂક્યો કે આપણે ત્યાં આવી નિરાંત કેમ દોહ્યલી થઈ? દુબઈના (બીજા ઘણાં વિદેશનાં શહેરોમાં પણ) જીવનમાં એક રિધમ છે. સવારે કામે જતો માણસ આખો દહાડો તોડા કરે પણ સાંજ પછી એની પાસે મી-ટાઇમ કે પરિવાર માટે સમય અવશ્ય રહે. રજાના દિવસોમાં ત્યાં લોકો કાં તો કામની ચિંતા કરતા નથી કાં આપણા જેવી હાયવોય બેશક કરતા નથી. મુંબઈમાં સવારે દસેક વાગ્યે કામે જતો માણસ જો સવારે સાત વાગ્યામાં હાયહાય ના કરે તો કામે ના પહોંચે. સાંજે છ વાગ્ચે એ ઑફિસ છોડે પણ ઘેરભેગા થતા રાતના નવ વાગવા સામાન્ય છે. ઘર-ઑફિસ-ઘરના પ્રવાસમાં એ એવો નિચોવાય (ટ્રેન, બસ, રિક્શા, કાર, ગમે તે રીતે આ પ્રવાસ કરે) કે ખલ્લાસ થઈ જ જાય. આવું દુબઈમાં નહોતું. બીજાં વિદેશી શહેરોમાં જોયાં છે (અમુક અપવાદ છોડીને) ત્યાં પણ નહોતું. દુબઈમાં લોકો ઘરથી ઑફિસ કારમાં આવજા કરે તો પણ સ્ટ્રેસ ફ્રી રહે કેમ કે રસ્તા, શિસ્ત, સ્વચ્છતા, વાહનોની ગુણવત્તા બધું અપ-ટુ-ડેટ. આપણે આવા સુખની અપેક્ષા કરવી તો દૂર, એની કલ્પના કરવી પણ અઘરી છે. હશે. 

દુબઈની આ બીજી રાત ચાની ચુસ્કીઓ અને વાતોના દોર પછી પરવારી. પથારીમાં પટકાયે મનમાં થયું, “કોણે કહ્યું કે જગંલમાં મંગલ ના થાય? રણમાં ગુલાબ ના ખીલે?” જ્યાં જીદ છે, વિઝન છે અને કરવાનો દ્રઢ નિર્ધાર છે ત્યાં એવરીથિંગ ઇઝ પોસિબલ. ચંદીગઢ, ગાંધીનગર જેવાં બે-ચાર ખોબા જેવડાં સિસ્ટમેટિક શહેરો આ દેશે શૂન્યમાંથી સર્જ્યાં છે. એનો પોરસ આપણે બહુ કરીએ છીએ. ધોલેરા જેવા નવતર કે પછી હયાત શહેરોને સ્માર્ટ સિટી બનાવવાની આપણે ત્યાં ઠાલી થઈ શકે છે. નિયત અને નિર્ધાર હોય તો કચ્છ કે જેસલમેર કે અન્ય કોઈ પણ શહેર કે સ્થળ દુબઈનાં બાપ બની જાય. સવાલ છે નિયતનો, નિર્ધારનો. ગુડ નાઇટ. 

ટૂંકમાં…

• દિરહામ એક સબળ કરન્સી છે. અત્યારે આપણા બાવીસ-ત્રેવીસ રૂપિયા બરાબર એક દિરહામ થાય છે. 
• દુબઈના વિઝાના નિયમો હાલમાં બદલાચા છે. પહેલાં ત્રીસ દિવસ માટે મળતા વિઝા હવે હવે 60 દિવસ માટે મળે છે. સાતેક હજાર રૂપિયા અને પાંચેક કામકાજી દિવસમાં એ સહેલાઈથી મળે છે. 
• આપણા અને દુબઈના સમયમાં દોઢ કલાકનો ફેર છે. આપણે ત્યાં ત્રણ વાગ્યા હોય ત્યારે દુબઈમાં હોય દોઢ વાગ્યાનો સમય. 
• દુબઈના લીસા અને શિસ્તબદ્ધ રસ્તા પર વાહન ચલાવવું આમ સહેલું પણ ચોકસાઈ માગી લેતું કામ છે. એની વાત અલાયદા લેખમાં કરીશું. 
• લોકો સાથે ત્યાં સંવાદ સાધવામાં મુશ્કેલી ના પડે. સમગ્ર યુએઈમાં માત્ર 20 ટકા પ્રજા સ્થાનિકોની છે. દેશની વસતિમાં 60 ટકા ભારતીયો, પાકિસ્તાનીઓ અને બાંગલાદેશીઓ છે. દુબઈની વસતિ પાંત્રીસ લાખથી થોડી વધારે છે. હિન્દી, અન્ય ભારતીય ભાષા જાણનારા સૂંડલામોઢે છે. અંગ્રેજી જાણનારા એનાથી વધારે છે. 
• દુબઈ જવાનો શ્રેષ્ઠ સમય સપ્ટેમ્બર અંતથી માર્ચ વચ્ચેનો છે. 
• દુબઈની ઘણી પેકેજ ટૂર્સ પાંચ-સાત દિવસની હોય છે. એટલા દિવસો ત્યાંનાં માનવસર્જિત આકર્ષણો જોવા પૂરતા નથી. છતાં, ન મામા કરતાં કાણો મામો સારો એવા નાતે આટલા દિવસ પણ ત્યાં જઈ શકાય. 
• નૈસર્ગિક અને આપણાં દેશી સ્થળો જેવાં સ્થળો માણવાની અપેક્ષા ત્યાં ઓછી રાખવી. એવાં સ્થળોમાં ડેઝર્ટ સફારી વગેરે આવે ખરાં, જેની વાત આગળ કરશું, પણ કચ્છ કે રાજસ્થાનમાં જેમણે આવું કંઈક માણ્યું હોય એમને આ નૈસર્ગિક વિકલ્પો ખાસ અભિભૂત કરશે નહીં.   
• આખા યુએઈમાં (મોસ્ટલી) ઘર તો ઘર, સમગ્ર ઇમારતો (સીડી, પેસેજ, રિસેપ્શન એરિયા), તમામ વાહનો સુધ્ધાં વાતાનુકૂલિત છે, કારણ અન્યથા ગરમીમાં ખો નીકળી જાય. એના લીધે આપણા જેવાને મુશ્કેલી એ થઈ શકે ખરી કે જેવા એર કન્ડિશન્ડ એરિયામાંથી બહાર આવીએ કે ગરમી ત્રાટકે. બીજું, સ્વાસ્થ્યની દ્રષ્ટિએ પણ એ પ્રવાસી માટે થોડું અગવડજનક બની શકે. ત્યાંના નાગરિકોને આ રીતે ઠંડક અને ઉકળાટમાં સ્વિચ ઓવર કરવાની વધુ સારી ફાવટ હશે.  
• દુબઈના બજેટ એક ધ્યાન રાખવું. દુબઈ ફ્રેમ કે બુર્જ ખલીફા કે ડેઝર્ટ સફારી કે અન્ય સ્થળ, દરેકની પ્રવેશ ફી તગડી છે. એમાં વધારો કે ઘટાડો તમે દિવસના કયા સમયે જવા ચાહો છો એ અનુસાર થઈ શકે છે. એમ સમજીને ચાલો કે એક સ્થળ જોવા માટે માથાદીઠ મિનિમમ ત્રણેક હજાર મૂકી દેવાના છે. મુદ્દે, પાંચ પેઇડ સ્થળ એટલે પંદર હજાર ગયા. 
• દુબઈ ફ્રેમ સવારે નવથી બાર કલાક ઓપન રહે છે. એન્ટ્રી ફી પચાસ દિરહામ એટલે લગભગ 1,100 રૂપિયા છે. બાળકની ટિકિટ વીસ દિરહામ છે. આ અને આવાં સ્થળોએ ત્રણથી પાંચ કલાક જશે એવી ગણતરી રાખવાની. (ક્રમશઃ)

રાસ અલ ખૈમા… નામ તો જરૂર નહીં સુના હોગા. રાસ અલ ખૈમા એટલે યુનાઇટેડ આરબ એમિરેટ્સના સાત એમિરેટ્સ કે અમીરાતોમાંની એક. દુબઈ જનાર સામાન્યપણે સીધા દુબઈ અથવા શારજાહ કે અબુધાબી એરપોર્ટ થઈને દુબઈ જાય. રાસ અલ ખૈમા થઈને દુબઈ જવાનો વિચાર જુદી માટીના લોકો કરે. એમાં પણ પહેલીવાર દુબઈ જનાર ફ્લાઇટ સર્ચ કરતા જુએ કે રાસ અલ ખૈમાની ફ્લાઇટ પણ લિસ્ટમાં છે, થોડી સસ્તી છે, ત્યારે પ્રશ્ન થવો જોઈએ કે આ વળી કઈ જગ્યા? 

દુબઈની પહેલી મુલાકાત વખતે આવો પ્રશ્ન એટલે થયો નહીં કે રાસ અલ ખૈમા એરપોર્ટ જોવાની ઇચ્છાને લીધે એને પસંદ કર્યું હતું. દુબઈ રહેતા મારા બનેવી, આમ તો મોટા ભાઈ જ, ધર્મેશભાઈએ જ્યારે સાંભળ્યું કે મેં રાસ અલ ખૈમાની ટિકિટ લીધી છે ત્યારે મરકતા મોઢે કહ્યું, “વાંધો નહીં. ટિકિટ લીધી તો લીધી, બાકી દુબઈ કે શારજાહની ટિકિટ લીધી હોત તો સારું થાત.” 

એમની વાતનો મર્મ ઝટ સમજાયો નહીં. ગૂગલદેવતા થકી જાણ્યું કે રાસ અલ ખૈમા અને દુબઈ વચ્ચે આશરે 116 કિલોમીટરનું અંતર છે. મનમાં થયું, “બસ? આટલું જ ડિસ્ટન્સ? ત્યાંના જબ્બર ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર અને રસ્તાને લીધે આ ડિસ્ટન્સ તો ચપટી વગાડતા કપાઈ જશે.” 

મારી સમજણ ખોટી હતી. મધરાત પછી રાસ અલ ખૈમા એરપોર્ટ પર લેન્ડ કરવાની સાથે સમજાઈ ગયું કે આના કરતાં તો આપણાં ભુજ અને પુણેનું એરપોર્ટ એડવાન્સ્ડ અને સગવડસજ્જ છે. ઇમિગ્રેશનની વિધિ ઝટપટ સંપન્ન થઈ ગઈ. બેગેજ પણ ફટફટ મળી ગયું. ગણતરીની પળોમાં એરપોર્ટની બહાર પણ પહોંચી જવાયું. મારી બાજુની સીટ પર એક યુવાન હતો જેણે પૂછ્યું હતું, “ભાઈ, અગર આપ દુબઈ જા રહે હો તો મિલકર ટેક્સી કર લેતે હૈ.” મેં જણાવ્યું કે મને રિસિવ કરવા કોઈક આવવાનું છે, એમની કારમાં જગ્યા હશે તો હું ફ્રીમાં લિફ્ટ આપું પણ મારે ટેક્સી કરવાની નહીં થાય. 

ખેર, મને રિસિવ કરવા ધર્મેશભાઈ અને રશ્મીભાભી બેઉ આવ્યાં હતાં. સામાન સહિત હુ અને બેટર હાફ કલ્પના તો હતાં જ. આપણી જેમ ત્યાં કારમાં સાંકડમોકડ બેસવાનો સવાલ હોય નહીં એ જાણતો હતો. એટલે પેલા યુવાનને લિફ્ટ આપવી શક્ય નહોતી. ફ્લાઇટ લેન્ડ થયાની દસેક મિનિટમાં અમારી દુબઈ તરફની સફર ધર્મેશભાઈની કારમાં શરૂ થઈ ગઈ…

…અને દસેક મિનિટમાં, રાસ અલ ખૈમા એરપોર્ટ ટુ દુબઈ જતી કારમાંથી બહાર જોતાં સમજાઈ ગયું કે દુબઈ જનારે શા માટે રાસ અલ ખૈમાની ફ્લાઇટ ના લેવાય.

રણ વચ્ચે ખીલેલા ગુલાબ જેવા યુનાઇટેડ આરબ એમિરેટ્સમાં રાસ અલ ખૈમા એક છેવાડાનું એમિરેટ. એ પણ પ્રમાણમાં ખાસ્સું અવિકસિત. ઉદ્યોગીકરણને વેગ આપવા આ એમિરેટ પ્રયત્નશીલ છે. છતાં, જેમને રાસ અલ ખૈમામાં કામ છે એમના માટે ત્યાંની ટિકિટ લેવી સલાહભરી છે. ત્યાંની સસ્તી ટિકિટ જોઈને ભૂલમાં પણ ભોળવાઈ નહીં જવાનું. કારણ? રાસ અલ ખૈમાથી દુબઈ પહોંચવા કમ સે કમ ત્રણેક હજારથી દસ હજાર રૂપિયા સુધીનો ખર્ચ બેસશે. સમય બગડશે એ અલગ અને અધરાતે-મધરાતે ફ્લાઇટથી ઊતર્યા તો શક્ય છે કે દુબઈ પહોંચવા વાહન સુધ્ધાં ના મળે. 

થેન્ક્સ ટુ ધર્મેશભાઈ અને રશ્મીભાભી, અમારે હેરાનગતિ સહન કરવાની નહોતી. સડસડાટ દોડતી કાર અને યુએઈની પહેલી મુલાકાત વખતે સ્વજનમુખેથી ત્યાંની વાતો માણતાં અમારી સફર સરસ રહી. એમાં પણ ઓન ધ વે ધર્મેશભાઈએ પેટ્રોલ પમ્પ પર, એક કન્વિનિયન્સ સ્ટોરમાં કાર ઊભી રાખીને મસ્ત મસાલા ચા પીવડાવી એટલે ઔર કાંટો ચડી ગયો. 

ફાઇનલી અમે દુબઈ હતાં. સપનાંઓના એક શહેરમાં જ્યાં અશક્યને શક્ય કરતું એવું વિશ્વ સર્જાયું છે જે જુઓ નહીં તો માન્યામાં આવે નહીં. વિશ્વની દરેક પ્રજાને પોતાનામાં સમાવનારું શહેર દુબઈ છે. શિસ્ત, કડક નિયમ અને ભૂલ બદલ નાના પ્રકારના આર્થિક દંડથી કડપને અનુસરતુમ શહેર દુબઈ છે. રસ્તા, ઇમારતો તો જાણે સમજ્યા પણ સામાજિક સુરક્ષા અને ગુણવત્તાસભર જીવન પૂરાં પાડતું શહેર દુબઈ છે. ભીડ, અરાજકતા, લોલેલોલ ચાલતી લાઇફ અને ટિપિકલ ભારતીય માનસિકતા તડકે મૂકી શકો અને પોતાનામાં મસ્ત રહી સગાંવહાલાં વિના નિભાવ ચલાવી શકો તો દુબઈ અવ્વલ છે.

હજી તો જોકે એનો જાતઅનુભવ થવાનો બાકી હતો. પહેલી રાત હતી. ઘેર પહોંચતા આશરે ત્રણેક વાગ્યા હતા. પહેલી જરૂર હતી નિરાંતે ઊંઘવાની, જેથી આવતીકાલે સવાર પડતાં દુબઈને દિલથી માણવા તૈયાર રહેવાય. પછી ખબર પડવાની હતી કે આ શહેર તમારા મનસુબા પાર પાડવામાં કેવુંક કામનું છે. તો, આવતા લેખમાં નીકળી પડીએ દુબઈની સફરે… (ક્રમશઃ)